«Oso libre sentitzen naiz fikzioaren maskararekin»

Ama batek sortu egiten du, bizia eman. Amatasunaren inguruko mito guztiak hausten dira, baina, ama horrek haurrak hiltzen dituenean. Eta hainbat mito, ama batek idazteko denbora hartzen duenean, haurrak beste inoren esku utzita. Edo haurdun dela maitalearekin oheratzen denean. Edo, bere nahien arabera bizitzeko, 18 urteko alaba bere kasa uzten duenean. Halako pertsonaiak dira protagonista Katixa Agirreren (Gasteiz, 1981) Amek ez dute nobelan (Elkar). Ez amatasunari buruzko mito horiek haustea helburu izan duelako, baizik eta «benetako pertsonaiak, ama haragizkoak» eraiki nahi zituelako. Mutur batera eraman du gaia, eta infantizidio kasu bat «aitzakia» gisa hartu amatasunaz hitz egiteko.

Amek ez dute idazten zuen izenburu nobela proiektuak; gero, moztu, eta esaldia zehaztu gabe utzi zenuen. Zergatik?

Irekita utzi nuen, bai. «Amek ez dute idazten, idatzita daude» da liburuaren barruan agertzen den aipu bat [Susan Suleimanena], egokia iruditzen zitzaidana liburuan kontatzen diren gauzetako bat jorratzeko. Baina uste dut idazten aditz hori jartzean mugatu egiten nuela esanahia, eta liburuak hortik aparte ere zer edo zer kontatzen duela, harago joaten dela; ez dela bakarrik amek ez dutela idazten, baizik eta hainbat debeku eta inposaketa daudela amatasunaren mitoaren inguruan. Horiei guztiei lekua emanez kendu nuen aditza.

Beraz, aipatu dituzun mito eta inposaketa horien arabera, amek ez dute... zer?

Ba... gauza asko, ezta? Adibidez, amek ez dute hiltzen; amek bizia ematen dute, eta horren kontrakoa da hiltzea. Baina, hala ere, liburuan badago ama bat hil egiten duena. Eta halako ekintza lazgarri batek erabat jotzen du gure sinesmenen kontra: mitoari erabat ematen dio buelta.

Eta, ildo beretik, amek idatzi ere ez dute idazten...

Urte askotan, edo historiari begiratuta, amek ez dute idatzi, hori egia da. Eta amatasunaz idatzi edo esan dena beti kanpotik idatzi edo esan da; beste norbaitek esan du zer egin behar duten amek, nolakoa den amatasuna, nolakoa den ama ona... Beti egon dira salbuespenak, baina emakumeak idazle gisa ospetsu egiten hasi zirenean, emakume horietako gehienak ez ziren amak; alegia, idaztera heldu ziren, hain zuzen ere, amatasunaz libre zeudelako; hala izan da kasu gehienetan. Amek ez dute idatzi orain dela oso gutxi arte.

Suleimanenaz gain, amatasunari buruzko beste hainbat aipu sartu dituzu atal bakoitzaren hasieran, emakume idazleenak gehienak. Ez dira bereziki amatasun goxo baten isla... Idealizatua dago oraindik ere?

Oraindik ere badaude amatasuna idealizatzen duten diskurtsoak; publizitatean ikusten ditugu, adibidez, pixoihalen iragarkietan eta... Baina badaude amatasunaren inguruan oso diskurtso negatiboak ere, eta gaur egun halakoei ere ematen zaie hauspoa. Orain dela urte batzuk agertu zen Amatasunaz damutzen edo halako izen bat zuen ikerketa bat [Orna Donath, Regretting motherhood: sociopolitical analysis], kristoren oihartzuna eduki zuena... Eta badaude Ama Txarren Kluba delakoa eta halako mugimenduak, nolabait beste muturrera eramaten gaituztenak. Gaur egun, bi lur horien artean bizi gara nolabait.

Amatasunarena ez da literaturan askorik jorratu izan den gai bat. Agian, are gutxiago infantizidioarena. Zuk, berriz, seme-alabak hil dituen ama bat jarri duzu protagonisten artean. Nondik nora sortu zitzaizun ideia?

Kontua ez da nik liburu honekin infantizidioaz idatzi nahi nuela, baizik eta gertakari hori aukeratu nuela nolabait gaia kokatzeko. Mutur batera eramaten dut gaia, lehen esan dudan bezala amatasunaren mitoa deuseztatzen duen ekintza horretara, mutur horretatik abiatuta, alegia, kontatu diguten guztia ahaztuz edo deuseztatuz, amatasunari buruz hitz egiteari ekiteko. Baina liburuaren gaia ez da infantizidioa: infantizidioa aitzakia da.

Hala ere, infantizidioaren inguruko errepaso historiko bat ere tartekatu duzu narrazioan. Egun harritzen bagaitu ere, ikertu duzunaren arabera, historian ez omen da hain ezohikoa izan...

Ez, historikoki oso gauza sistematikoa izan da, eta jaiotze tasa kontrolatzeko modu zuzenena. Antisorgailurik ez zegoen garaian, abortua oso gauza arriskutsua zen garaian, hori zen irtenbide ia bakarra. Gainera, kontuan izanda umeek edo haurtzaroak berak izan duten kontsiderazio soziala, nahiko normala da, hotzean pentsatuta, hori gertatu izana. Umeak izan dira —eta, hein batean, oraindik ere badira— gurasoen edo are estatuaren ondasuna, eta ondasunekin nahi duguna egin dezakegu, ez? Erromatarren garaian, adibidez, ez bazenuen umea nahi, bota egiten zenuen. Espartaren kasua ere aipatzen dut liburuan. Hori mendez mende aldatuz joan da, eta gaur egun ez da hainbeste gertatzen, baina hala ere gertatzen da; orain dela gutxi gertatu zen, Bilbon bertan, ama batek alaba hiltzea.

Tabu bat da gure gizartean?

Bai, uste dut tabu bat dela, ez dakigula nondik hartu, nola jorratu gaia. Ez dugu ulertzen, eta, adibidez, Bilboko infantizidioaren inguruan, zuzenean pentsatuko dugu ama hori zoratuta dagoela. Eta deuseztatuko dugu istorioa; ziurrenik, ez dugu askoz gehiago pentsatuko horren inguruan.

Horrek zerikusia izan dezake historian amatasunaren inguruan osatu diren mito eta estereotipoekin?

Bai, erabat. Ez da gure imajinarioan sartzen ama batek horrelako zerbait egitea, eta, beraz, ez dakigu ondo kokatzen.

Liburuan aipatzen duzunez, haur literaturan, ama anker hori ez agertzearren, amaorde gaiztoaren figura baliatu izan da, bestea irudikaezina zaigulako.

Bai. Esaten da bertsioak goxotuz joan direla, eta horregatik sortu zela amaordearen figura, nolabait umeek ere askoz hobeto irentsiko dutelako amaordearen irudia. Baina amaordea benetan amaren aurpegi iluna da. Ezin dugunez hori onartu, ezin diogu ama deitu, eta amaorde deitzen diogu, baina, benetan, ama da.

Mito horiek aztertu dituzu liburuan, literaturaren, zinemaren edo erlijioaren bidez: ama goxoa, sufritua, besteei emana... Ordea, ohiko irudiarekin bat ez datozen amak agertu dituzu zuk. Mitoak zalantzan jartzearren?

Nik ez dut mito horien kontra egin nahi izan, baizik eta haragizko pertsonaiak sortu, haragizko amak, ama bakarrik ez direnak, alegia; amaz gain, gauza askoz ere gehiago dira, eta, amaz gain, bat hiltzailea da, eta beste bat, idazlea, eta beste bat, pertsona sexuala, eta... alegia, ama guztiak bezala, ez? Kontua ez da izan «bueno, orain mitoaren kontra egingo dut, eta saiatuko naiz...». Ez, benetako pertsonaiak sortu nahi izan ditut, benetako amak eraiki ditut.

Jade/Alice pertsonaiak bere umeak hiltzen ditu. Beste protagonistak, idazleak, haren istorioa nola kontatu pentsatzean, ez du inoiz epairik agertzen.

Berak jakin nahi du, eta benetan uste du bere bilaketan erantzun batera iritsiko dela eta erantzun horrek nolabaiteko bakea emango diola. Baina gauza batzuk ezin dira azaldu, eta hori ere onartu behar dugu. Beste pertsona bat ezin dugu inoiz erabat ezagutu; nahiz eta haren aurpegi ezberdinak ikusten saiatu, azkenean puzzlea hain konplexua izango da, ezen ez dugun benetan asko ulertuko. Haren asmoa ez da epaitzea: haren asmoa ulertzea da.

Ama den idazlearen pertsonaia, izenik eman ez diozuna, gertukoagoa izango zitzaizun. Haren bidez, amatasunaren eta idazletzaren arteko harreman gatazkatsua azaltzen duzu. Gatazkarik edo lotsarik izan duzu zeure bizipenak izan zitezkeenak protagonistaren gogoetetan sartzeko? Nolakoa izan da zuretzat pertsonaia hori eraikitzea?

Ez dut inongo lotsarik izan, eta hori da fikzioaren abantaila. Niretzat hau fikzioa da, lehen lerrotik azkeneraino. Egia da gauza askorekin bat natorrela eta bizi izan ditudala, eta beste asko ez. Guztiaren baturak eta nahasketak ematen du fikzio hutsa; nik hala ikusten dut. Gainera, konturatu naiz, nahiz eta neure buruari buruz hitz egin ez, edo nahiz eta nik bizi izandako gauza bat izan ez, jendeak beti joera duela pentsatzeko baietz. Orduan, ja paso egiten dut, berdin zait jendeak zer pentsatzen duen, eta, ni fikzioan sartzen naizenean, alde horretatik oso libre jokatzen dut. Horregatik, uste dut ezingo nukeela fikzioa ez den zerbait idatzi, lehen pertsonan; hor bai sartuko zirela lotsa-eta. Baina fikzioaren maskara horrekin —maskara deitu nahi badiozu, dena da maskara azkenean—, fikzioaren artifizio horrekin oso libre sentitzen naiz.

Protagonistak halako batean esaten du ama izatearen identitateak beste guztiak zurrupatu dizkiola. Alde horretatik, idaztea ihesbide bat da harentzat?

Bai, identitatea berreskuratzeko modu bat da, bere aurreko identitateekin konektatzen duen gauza bat, eta beharrezkoa zaiona itzultzeko, berriz bera dela sentitzeko.

Bere gogoetetan sumatzen zaio horren kontzientzia duela, baina, hala ere, errua sentitzen du idazteko haurra besteren kargu uzten duenean. Zaila da eguneroko praktiketan mitoei ihes egitea?

Bai, oso zaila da, eta ni ere tentsio horretan bizi izan naiz. Umeekin zaudenean, idazten aritu nahi duzu, baina, idazten ari zarenean, gaizki sentitzen zara umeak beste norbaiten eskuetan utzi dituzulako. Eta, orduan, inoiz ez zaude asebeteta, inoiz ez zaude guztiz gustura, inoiz ez duzu sentitzen egon behar zaren tokian zaudela. Eta nik uste dut hori amek sentitzen dugula aitek baino gehiago. Hori nire inpresio pertsonala da, noski; ez dut aitarik ofenditu nahi, baina bai ikusten ditudala ez daudenean beti kezkatuta eta deika aritzen diren ama horiek —ni horrela hezi nautelako agian, hori ikusi dudalako nire amarengan, amonarengan—. Nik ere badut joera hori, nahiz eta kontra egiten diodan pixka bat eta saiatzen naizen inposaketa hori edo sozializaziotik etortzen zaidan hori mugatzen. Baina hor dago...

Sari baten laguntzarekin jartzen da protagonista idazten. Zeuk ere Zubikarai beka irabazita idatzi duzu nobela. Beharrezkoak dira, egun, halako pizgarriak?

Bai, ez dago bermatuta nolabait beka edo sari bat ematen dizutelako gauza on bat idatziko duzula, baina bada baldintza duinak ezartzeko modu bat; beraz, nik uste dut gauza on bat idazteko aukerak handitzen direla.

Zaintza da erdigunera ekarri duzun beste gai nagusi bat. Gaur egun gizartean horri buruzko eztabaida handiagoa dagoela sumatzen duzu? Eta literaturan isla gehiago izatea ekar dezake horrek?

Bai. Lehen, gaia desagertuta zegoen erabat: guztiz ikusezina zen; eta, orain, behintzat feminismoaren aldetik, gai zentral bat bihurtzen ari da. Eta ikusten ari da zenbat lan dagoen hor, eta nola egon den beti emakumeen esku, eta nola horrek mugatu duen erabat emakumearen askatasuna eta bestelako gauzak egiteko gaitasuna. Ez dakit feminismotik harago nola jorratzen ari den; pentsatu nahi dut baietz, eta hemendik aurrera are inportantzia handiagoa izango duela. Orain arte, literaturan ez da askorik landu, ezer ez dela landu ez esateagatik. Baina bai: ziurrenik, gizartean ikusten ari garenak izango du oihartzuna literaturan ere.

Saiakera estiloko zatiak eta narrazio hutsa direnak, nobelarenak tartekatu dituzu liburuan. Hasieratik izan zenuen argi egitura hori ematea istorioari?

Bai. Nik uste dut hasieratik banekiela egongo zirela pasarte batzuk hausnarketari, historiari edo bestelako kontuei emanak; adibidez, medikuntzaren aspektu batzuei —zesarea bat kontatzen denekoa, esaterako—. Banekien hala izango zela. Nire beldurra zen oreka bat lortzea eta gauzak ondo joatea aurrera, erritmoa mantenduz. Baina, beste alde batetik, nahiko lasai egon naiz, nahiko libre, saiakeratxoak sartzeko orduan.

Dokumentazio lan handia egin duzu. Inoiz pentsatu al zenuen saiakera hutsa izan zitekeela?

Agian pentsatu nuen noizbait, baina oso emana naiz fikziora, narraziora, eta lehen ere esan dizut fikzioari zein abantaila ikusten diodan; asko ikusten dizkiot, baina bat da, hain zuzen ere, edozer gauzari buruz hitz egiteko aukera ematen duela, libre, askatasun horrekin. Eta, beraz, ia hasieratik argi nuen nobela bat izango zela, fikzioa egongo zela tartean.

Ikus-entzunezkoetan doktorea zara. Arlo horrek eragina al du zure idazkeran edo istorioak irudikatzeko moduan?

Askotan galdetzen didate, baina egia esan... nik ez dut irudietan pentsatzen. Nik ezingo nuke pelikula bat egin; analizatu dezaket, pelikula baten balio kulturalaz edo politikoaz hitz egin... nahi duzun guztia, baina pelikula bat sortu, irudiekin, nik ezingo nuke. Ez zaizkit irudiak etortzen. Aldiz, hitzekin, saiatuagoa ikusten naiz, edo hobeto egin dezakedala pentsatzen dut.

Inoiz aipatu duzu aurreko nobela (Atertu arte itxaron, 2015) argitaratzear zela etorri zitzaizula hau idazteko ideia. Ipuinak landu zenituen aurreko bi lanetan (Sua falta zaigu, 2007; eta Habitat, 2009), eta bi eleberri etorri dira ondoren. Nondik jotzeko gogoa duzu orain? Baduzu beste ideiarik esku artean?

Bada, orain ez daukat ezer; ez daukat ideiarik, eta, gainera, ez daukat gogorik. Egia esan, oso nekatuta nago, eta atseden hartu nahi dut. Udan amaitu nuen hau, eta ordutik ez dut ezer idatzi, ez pentsatu ere zer idatziko dudan hurrengoan. Eta ez daukat inongo premiarik beste ideia bat topatzeko edo... Ez, orain ez.