Oroitzearen tragedia

Iruñean egiten ari diren 72-22 Topaketek gonbidatu berezia izango dute gaur iluntzean, Baluarten antolatutako solasaldian: Svetlana Aleksievitx idazlea (Ivano-Frankivsk, Ukraina, 1948) bere lanaz, bere ibilbide literarioaz eta ibilbide horretan behin eta berriro agertzen diren gaiez arituko da, Jose Angel Gonzalez Sainz idazle espainiarrarekin batera. Tragedien memoria eta etorkizunaren hazpegiak izenburua jarri diote solasaldiari. Tragediak oroitzea eta oroitzearen tragedia: biak ala biak izango ditu hizpide Aleksievitxek gaurko saioan, eta, seguru asko, Europak gaur egun bizi duen egoera ere agertuko da tragedien kontakizun horretan.

Historia zeharkatzen duten uzkurdurek tragedia itxura hartzen dute maiz, eta horien azpian ezkutatzen diren gizabanakoen tragedia txikiagoak azaleratzea da Aleksievitxen lan moldea. Tragediak, edo bizipenak, poz txikiak, kontu intimoak, letra larriz idatzitako historiaren nondik norakoak hobeto ulertzen lagun dezaketenak. Ahots polifonia horiekin Aleksievitxek osatzen dituen mosaikoak kazetaritzatik gertukoak dira, baina literaturak berezko duen hunkitzeko eta pentsarazteko gaitasuna ez daukate urrun.

Ukrainan jaio zen Aleksievitx, 1948ko maiatzaren 31n, Ivano-Frankivsken, artean hiriak Stanislav izena zuenean, baina umea zelarik haren gurasoek Bielorrusiara jo zuten, eta hango nazionalitatea du herrialdeak 1991n independentzia eskuratu zuenetik. Kazetaritza ikasi zuen Minskeko Unibertsitatean (Bielorrusia), eta, Ales Adamovitx idazle bielorrusiarrak akuilaturik, lehen urratsak egin zituen kazetaritza eta literatura uztartzen dituen kronikaren generoan.

1985ean plazaratu zuen lehen liburua: Gerrak ez du emakume aurpegirik, oraingoz euskaraz argitaratu den bakarra, Iker Sancho Insaustiren itzulpenari esker. Pasarte batzuk ez ziren zentsuraren galbahetik pasatu —2002an behin betiko edizioa argitaratu zen, osaturik—, baina liburuak, eta batez ere horretan oinarritutako antzezlanak, lorratz sakona utzi zuten aldaketa aroan murgildurik zegoen SESB Sobietar Batasuneko gizartean.

Ahotsik ez dutenen ahotsak

Gerra du hizpide Aleksievitxen estreinako liburuak: II. Mundu Gerra, nazismoaren aurkako Aberri Gerra Handia. Baina ordura arte ahotsik izan ez zutenei hitza emanez osatzen du idazleak bere lana: gerran aritutako emakumeak mintzo dira, sukaldari, erizain eta historikoki emakumeei ezarritako zereginetan ibilitakoak zein soldadu edo hegazkin pilotu aritutakoak. Eta emakumeen ikuspegitik kontatzen dituzte euren istorio lazgarriak, idazlea bigarren planoan ostenduta.

Teknika hori erabiliko du Aleksievitxek hurrengo lanetan ere. 1989an, Tsinkovie maltxiki (Zinkaren mutilak) argitaratu zuen: berriro gerra gaitzat hartuta, baina ikusmira Afganistanera aldatuta, gatazka hartara bidalitako soldadu sobietarren amek ematen dituzte mosaikoa osatzen duten lekukotasunak. 1993an, Zacharovannye smertiu (Heriotzak harrapatuta) iritsi zen: Sobietar Batasunaren gainbeherak etsirik beren buruaz beste egin edo horretan ahalegindu ziren herritarren tragedia jorratzen du.

Aleksievitxen libururik ezagunena, beharbada, 1997an argitaratutako Txernovylskaia molitva (Txernobylgo otoitza) da. Txernobylgo zentral nuklearraren istripuaren ondorioak aurkezten ditu, herritarren ahotsetatik jasotako testigantzen bidez. Liburuak ez dauka euskarazko ediziorik, baina haren pasarte batzuk atera dira EIZIE euskal itzultzaileen elkarteak kudeaturiko 31 eskutik blogean, Miel A. Elustondok euskaraturik.

2013an, Vremia sekond khend (Bigarren eskuko garaia) argitaratu zuen. Lan horretan, berriro heldu zion Sobietar Batasunaren amiltzeak belaunaldi oso batean utzitako noraez eta etsipen gaiari. Izan ere, egungo talaiatik ikusita, esan daiteke Aleksievitxen ibilbide literario osoa Sobietar Batasunaren esperientzia historikoaren aztarnen inguruan ardaztu dela: egileak berak elkarrizketaren batean esan du «Homo sovieticusaren inguruko entziklopedia» osatzen dutela bere liburuek, eta etorkizunean entziklopedia horren atal gehiago idazteko asmoa duela.

Ibilbide horren aintzatespena izan zen Aleksievitxek 2015ean jasotako Nobel saria. Baina, aldi berean, egileak egindako hautu literarioaren aitortza ere izan zen saria. Albistea plazaratu zenean, leku gehienetan nabarmendu zuten Suediako Akademiak estreinako aldiz saritu zuela fikzioa edo poesia jorratu ez duen idazle baten lana. Aleksievitxen lanari gorazarre egiteaz gain, bazirudien kazetaritza erreportajearen balio literarioa aitortu nahi izan zutela sari horrekin, eta kronikaren generoari duintasuna eman. Egon zen erabakiaren aurrean zalantzak agertu zituenik, baina polemika batez ere hurrengo urtean areagotu zen, Literaturako Nobel saria Bob Dylani eman ziotenean.

Maitasun libururik ez

Azken urteotan, Aleksievitxek behin baino gehiagotan adierazi du tragediak albo batera utzi eta maitasunari buruzko liburu bat idazteko gogoa zuela, baina egitasmoa albo batera utzi behar izan du, historiaren norabideak hartaratua.

Aleksievitx oso kritiko izan da beti Bielorrusiako presidente Aleksandr Lukaxenkorekin, eta kritika horiek areagotu egin ziren 2020ko hauteskundeen ostean. 2020ko irailean «jazarpena» salatu zuen, eta atzerrirako bidea hartu; geroztik, Berlinen bizi da, maitasun libururik idazteko asmoak baztertuta, eta bielorrusiar deserriratuen eta oposizioko kideen testigantzak biltzen aritu da, horretaz liburu bat idazteko xedez.

Ukrainako gerrak ere eskura jarri dio beste liburu baterako materiala. Adierazi duenez, gerrako biktimak elkarrizketatzen ibili da azken hilabeteetan. Gatazkaren inguruan jarrera argia hartu du, eta Errusiako presidente Vladimir Putin eta «faxismo errusiar berria» jendaurrean salatu ditu behin baino gehiagotan.

«Irudipena dut XXI. mendea ez dela oraindik hasi», adierazi du berriki emandako elkarrizketa batean; «Gauzak ez dira gertatu guk espero genuen moduan. Sobietar Batasuna erori zenean, iruditzen zitzaigun askatasuna eta bizimodu berria gertu zeudela, baina, azkenean, ikusi dugu ez dela hain erraza, ez dela nahikoa espetxeko atetik ateratzea libre izateko».

2004ko otsailean Euskal Herrian egon zen Aleksievitx, Gasteizen antolatu zen Idazleen Nazioarteko Parlamentuaren topaketan. 18 urte geroago, Euskal Herrira itzuliko da, Iruñera oraingoan, Katalunian egonaldi bat egin ostean Nazioarteko Katalunia saria jasotzeko. Denbora luzea igaro da bi bisitaldien artean, baina Aleksievitxen kezkek hor diraute, aldagaitz.