Orbainak, gerra eta jazza

Bizitzak eta gerrak eragindako orbainen gainean irristatzen dirudien jazz kutsuko doinu jarraitu eta erdi apurtu bat daukate Yusef Komunyakaa idazlearen poemetako askok (Bogalusa, Louisiana, AEB- 1941). AEBetako Hegoaldeko herrixka txiki batean hazitako ume beltz baten oroitzapenekin lotuta daude orbain horiek maiz, eta bizipen haiekin nahasian doaz askotan Vietnamen 1970eko hamarkadan soldadu egindako sasoiko orbainak ere. Jasotakoak asko, noski, baina baita eragindakoak ere. Hain zuzen, Vietnamen Southern Cross aldizkarirako korrespontsal eman zuen 1969tik 1970erako sasoia, eta han bertatik bertara ikusitakoak garden eta barrutik kontatzen dituen Dien Cai Dau liburuarekin lortu zuen irakurleen eta kritikarien arreta idazleak, 1988. urtean; liburua ixten duen Facing it (Aurre egitea) olerkia nabarmendu izan dute hainbat adituk. Vietnamgo gerran hildako beteranoei eskainitako oroitarri beltzaren aurrean irudikatzen du bere burua poetak testu horretan, harrian idatzitako 58.022 izenak birpasatu ahala, bere izena ere han topatzeko «erdi-esperoan».

James William Brown izenez inskribatu zuten gurasoek, ez dago guztiz argi 1941ean edo 1947an, baina, 1973an, poesia idazten hasi bezain pronto, hartu zuen Yusef Komunyakaa ezizena, Trinidad irlatik AEBetara polizoi iritsi zen bere aitonaren abizena berreskuratuz. Behin baino gehiagotan onartu izan duenez, bere aitak lan egiten zuen zurgindegi umileko irratian entzuten zituen jazz eta blues doinuak izan ziren bere lehen esperientzia artistikoa, eta erraz jarrai daiteke doinu horien arrastoa 1984an argitaratu zuen bere lehen poema bildumatik hasita, duela bost urte argitaratu zuen azken liburuko poemetara arte, tartean, 1994an Pulitzer saria lortu zuen Neon Vernacular poema bildumatik ere pasatuz.

Vietnamgo gerrari eskainitako bilduma da, halere, bere lanik ezagunen eta laudatuena. Soldadu estatubatuarren ikuspegitik ematen du Komunyakaak gatazka haren berri beti, baina, errealitatea edertzen saiatu beharrik gabe, eta horrek bilakatzen du lana, aldi berean, batetik, gerrari buruzko lekukotza gordin, eta, bestetik, haren aurkako salaketa. Infernurainoko ilara bat osatuz doaz liburuan, poemaz poema, bata bestearen atzetik, hildako soldaduak, granada leherketak, talde bortxaketak, tunelak, galdeketetako tortura saioak, atzean gelditutako arma apurtuekin jolasean dabiltzan umeak, minatutako zelaiak, Napalm suak erretako oihanak, gainetik dituzten koronelak akabatzeko planetan dabiltzan soldaduak, drogak, propaganda ekintzak, prostituzioa, miseria eta, behin gerra amaitu ostean ere, gerrak hura bizi izan dutenengan uzten duen betiereko arrastoa. «Belarri bat beti adi,/ korrika ateratzeko/ muinoetan ezkutatzera».

Sorterriko arraza zapalkuntza ere islatzen dute poemek, eta horregatik hedatzen da hain mingarri, adibidez, Marthin Luther Kingen hilketa, Vietnamgo oihanetan gudan ari ziren soldadu beltzen artean. Liburua badelako AEBetako eskubide zibilen aldeko borrokaren lekukotza moduko bat ere.

Sexua eta heriotza

Poemetan, maiz, eskuz esku doaz sexua eta heriotza, arrazakeria eta matxismoa, desira eta bortizkeria, eta Komunyakaaren estilo itxuraz soilak norabide guztietarantz hedatzen ditu nahasketa horren eztenak. Soldaduek neska bila bisitatzen zituzten prostituzio etxeei eskainitako Tu Do Street poeman, esaterako. «Dak To oihanean/ eta Khe Sanhen, orain besotan/ estutzeko irrikaz gauden emakume hauen/ anaiak hil ditugu./ Nazio bat baino gehiago daramagu/ barruan, bai soldadu beltzok/ bai eta zuriek ere emakume berak besarkatzen baititugu/ minutu batzuetako tartearekin, eta bakoitzak/ besteen hatsa dastatuz,/ jakin gabe gela hauek/ infernura daramaten/ tunelez lotuta bezala daudela».

«Belarria editore bikaina da». Nagusiki doinuak gidatzen duela dio Komunyakaak, eta agian horregatik igar daiteke irratiko doinu zahar hura bere testuetan. «Musikaren bila noa, ez ideian atzetik. Ideiak ez zeuden hor. Hizkuntza, sakonean, ikur konposizio bat da, gorputzetik datorrena, eta ez gune mental abstraktu horretatik». Edonola ere, espantu poetiko handirik gabe doaz aurrera bere lanak. Gehien-gehienetan, hitz lauz, esaldi laburrekin, crescendo moduko batean, guztia biltzen duen azken irudi baterantz. Hori da Vietnami eskainitako poemen kasua, behintzat, eta berdina gertatzen da azken urteetako bere liburuekin ere.

Deabru garaikideak

Gerrako erreferentziek eta haurtzaroko oroitzapenek zipriztintzen dute 2015eko The emperor of water clocks liburua, baina, kasu horretan, globo osoa ere igar daiteke haren orrien atzean biraka. Tunisia, Nigeria, Italia, Etiopia, Errusia... Eta zabala da poetak eskutan darabiltzan literatur erreferentzien zerrenda ere. Irratiaren distortsioarekin heltzen da, kasik, Chuck Berryren izena, eta harekin batera datoz, Dante, Ajmatova, Keats, Micho Ito, Darwish eta D'Annunzio, besteak beste. Eta historia eta politikari bizkarrik eman gabe aipatzen ditu Gaddafi, Commonwealth-a, Pussy Riot edota Mussolini.

Badira umore puntu batzuk ere haren lanean, eta egilearen ironia erakusten du, adibidez, mundu garaikidearen gaitzen errepasoa proposatzen duen Devil's workshop (Deabruaren lantegia) izeneko poemak. 1998an ikusi zuen argia, baina izan zitekeen gaur egungoa ere. «Rodinen Pentsalaria bezala dago artisauen nagusia/ bere tresna kosmikoen artean eserita,/ negutegi efektuarekin eta euri azidoarekin/ esperimentatzen. Baina ziurgabetasun handi batek/ atsekabetzen du. Galdera zail batzuek/ zauritzen dute airea. Atzo arratsaldean/ ume batzuek manifestazioa egin zuten/ ortzadardun afixekin. Akaso sor ditzake/ suizidio apur batzuk bere azken birus/ digitalarekin. Zerbait ez dabil ongi dendan,/ lurrikara bihurrien eta uholdeen jainko zaharrak/ gehiago ari baitira dibertitzen/ bera baino, bere gau izerditsu/ eta arma etnikoen laborategian./ Maitale batzuk irribarrez ari dira/ Kupidok zerbatana arantzaz kargatzen duen bitartean».