«Nobela beltzak aukera ematen du gizartearen azpiko estoldak argitara emateko»

Gizarteari argazki bat ateratzea izan du tema Aingeru Epaltzak (Iruñea, 1960) Erretzaile damutuen konpainia (Elkar, 2022) eleberri beltzean, bizitzari erradiografia bat egitea; oraingoari eta hemengoari. Sorterrian girotu du historia, eta aspaldiko «adiskide» baten inguru-minguruetan ardaztu du: Rock'n'roll (Elkar, 2000) nobelako Edu Saragueta kazetaria da protagonista berriz ere. Orainari egin asmo dion argazkian, komunitate islamikoaren bueltako auzi batean jarri du arreta idazleak. «Arrunt» gozatu du lanaren idazketa prozesua, ohiko helburua izanik kaskoan. «Neure buruari errealitatea esplikatzeko idazten dut. Asmatzen dudan edo ez, ez dakit».

Rock'n'roll eman eta 22 urtera berpiztu duzu Edu Saragueta. Nostalgiak bultzatuta?

Ez, ez da nostalgia kontu bat izan. Kontua da orain urte batzuk idatzitako trilogia historikoaren ondotik banuela gogoa geure garaietara itzultzeko. Idatzi nuen Mendi-joak [Elkar, 2017] narrazio liburua, baina gogoa nuen nobela garaikide bat idazteko. Bestalde, aspaldi ari zitzaizkidan ingurukoak, idazleren bat tartean, esaten: «Joder, Aingeru, noiz berpiztuko duzu Edu Saragueta?». Eta bueno, Rock'n'roll-en hura izan zen, ia-ia, bizirik utzi nuen bakarra.

Gogoaren zer tokitan izan duzu gordea urte hauetan?

Hozkailuan, nolabait ere. Hozkailuan, ustel ez zedin. Baina nik hor sartu nuen Edu Saragueta ez zen izaten ahal oraingoa bezalakoa. Ez baitzen izozturik gelditu: bizitzen segitu zuen, eta, horregatik, gutxienez hogei bat urte gehiago izan behar zituen Erretzaile damutuen konpainia-n.

Haren bizimodua ez da orain dela hogei urte zuena bezalakoa. Orduko hartan erretakoen damuak bihurtu du halako?

Bizitzaren legeak ezarri dio hori. Rock'n'roll-en ezagutu genuen Edu hori alkoholismoaren mugatik harago ibiltzen zen, erretzaile porrokatua zen, drogei ez zien muzinik egiten, eta, orain, Saragueta diferentea da. Bizimodu osasuntsuagoa egiten saiatzen da.

Hala eta guztiz ere, dekadentea ere bada, neurri batean. Ezta?

Gauza batzuk ez zaizkiolako konpondu. Bizitza sentimentala ez zaio konpondu: bakarrik zen lehen, eta bakarrik segitzen du orain, eta hori gaizki bizi du. Gero, Rock'n'roll-en bazuen lana, eta, orain, lanik gabe dago. Prekaritatea zer den ezagutzen ari da. Hainbertze ezagutzen ari da, nagusiki etorkinak bizi diren auzo batean bizi baita. Haren etxe blokean, ia-ia bera da iruinseme peto bakarra. Bizimodura egokitzen ikasi behar izan du, halabeharrez. Eta egin du. Batzuetan oso modu desesperagarrian, baina, hala ere, pentsatzen dut ez dela gaizki ari. Alde horretatik, gizartearen argazki bat ere erakusten digu horrek. Uste dut gizartea ere ari dela egokitzen prekaritatera, kanpoko jendearenganako harremanera, ohitura gehiago onartzera... Hor gabiltza, behintzat.

Saragueta literaturara itzuli da;zu, nobela beltzera. Genero horretan, zer zaizu erakargarriena?

Nobela beltzak aukera ematen du gizartearen kronika fikzionatu bat egiteko, gizartearen argazki bat egiteko, argazki hori deformatua eta erdi lausoa izan arren, eguzkiak itsutua bazina bezala. Hori asko interesatzen zait. Gainera, gogoa nuen nobela beltzera itzultzeko, baduelako abentura puntu hori. Aukera ematen du gizartearen azpian ibiltzen diren erreka horiek, estolda horiek, argitara emateko. Generoaren osagai horiek guztiak arrunt erakargarriak egiten zaizkit. Ez dira nobela estatikoak, joan-etorri handikoak dira, eta nik hori asko estimatzen diot nobela bati.

Generozalea zara, zinez. Beltzean ez ezik, genero historikoan ere aritu izan zara. Euskal literatura, baina, bada generozalea?

Ematen du genero batean aritzea xokoratzea dela, ematen du zure burua xokoratzen ari zarela. Nik ez dut horrela bizi, eta, egia esan, ez dut neure burua genero idazle gisa. Edozein historiari ematen ahal diozu puntu beltz bat, nahi baduzu. Gainera, generoak nahasi egiten dira. Trama beltz bat iraganean jar daiteke, eta, orduan, zer da, historikoa? Nobela beltza? Jarriko banu Axular Urdazubin gertatu den hilketa bat argitu nahian? Azken batean, konbentzioak dira, baina hautsi egiten dira. Nik bat baino gehiago hautsi ditut liburu honetan.

Generoaren moldeetan sartu beharrak ez zaitu estutu, beraz.

Ez, batere. Nik ez diot neure buruari esaten: «Aingeru, idatzi genero beltzeko nobela bat»; ez. Nik pentsatzen dut: «Idatziko dut halako nobela bat, halako trama bat izanen duena, historiak halako puntu batzuk izanen ditu...». Generoarena da liburuaren tripen barneen gaineko pista bat, irakurleei edo balizko irakurleei ematen zaiena. Ez besterik.

Eleberri beltzen konbentzioen haustura aipatu duzu. Akaso, hau da bat Erretzaile damutuen konpainia-n: erdialdera arte, ez da hilotzik. Zer lortu nahi zenuen agerpen hori atzeratuz?

Liburu honetan, historia franko kontatzen dira, baina pertsona baten inguruan ardazten dira guztiak. Horregatik, pertsonaia horren inguru-minguruak ongi marraztea, ongi islatzea eta ongi ulertaraztea inportanteagoa iruditzen zitzaidan erritmo bizi-lasterreko historian sartzea baino. Niri pertsona horrek bizi dituenak interesatzen zaizkit: haren harreman sarea, lagunak eta etsaiak, bizimodu berriak eta bizimodu zaharren oihartzunak.

Dena dela, lehen orrialdetik azkeneraino egiten da Iruñearen erradiografia. Aurreko eleberrian, iradoki baizik ez zenuen egiten kokalekua Iruñea zela. Hitz erdika esan zenuen; orain, argi. Adibidez: Edu Saragueta Arrosadia auzoan bizi da.

Rocka'n'roll-en aukera hori erabili nuen, jakinda ere nobela beltzak berezko ezaugarri duela tokiak izendatzea eta toki horiek errealak izatea. Nik baztertu egin nuen, eta uste dut xokokeriarekin loturiko ideia oker batengatik izan zela. Nik —eta agian euskal literaturak ere bai— banuen sinesgarritasunarekin ikustekoa duen arazo bat.

Zer arazo?

Orduan, zalantza nuen gertakarien eszenatokia irakurleak berehala ezagutuko zuen toki bat baldin bazen historiak ez ote zuen sinesgarritasunik galduko. Duda nuen ea imajina daitekeen Iruñeko detektibe bat, ea sinetsi dezakegun horrelako gauzak hemen gerta daitezkeela.

Baina, arrunt kuriosoa da, ze, begira Baztango trilogia famatua. Segur aski, Baztan oso ongi ezagutzen dugunok irakurtzen dugunean, sinesgarritasunak irrist egiten du, eta pentsatzen dugu: «Hori Baztanen ez da posible». Baina kanpotar batek gustura hartzen du, eta edozer irensteko prest dago. Hori izan dut buruan, eta sarri galdetu diot neure buruari: «Iruñean gerta daiteke?».

Eta? Iruñean gerta daiteke?

Eta zergatik ez? Batzuek kontatzen dituzte horrelakoak, erdaraz. Zergatik ez guk? Sinesgarriagoa izanen litzateke Parisen? Edo Madrilen? Ez dakit garapena neronek egin dudan edo euskal literaturak ere egin duen, baina orain jada ez dut ikusten problemarik horrelako historia bat hemen kokatzeko. Are gehiago, uste dut irakurlearentzat plus bat dela.

Izan ere, lekua ezagutzeak ñabardurak egitea erraztu dezake. Pertsonaia bat Gorraitzen bizi da; bada hori interpretatzerik.

Bai, jende batzuek jakinen dute auzo bakoitzak bizkar gainean zer zama duen, eta horrek errazten du narrazioa, eta ulermena. Berriz ere Rock'n'roll idatzi beharko banu, ez dakit ez ote nukeen diferente jokatuko, ez ote nuen eginen orain egin dudan hautu bera, tokiak argi izendatzearena.

Iruñea multietnikoan jarri duzu arreta. Hain justu, kazetariak komunitate musulmanari buruz egin beharreko erreportaje batek dakar tramaren belztasuna.

Oso garbi neukan halaxe izatea nahi nuela. Kanpotik etortzen zaizkigun horiekiko harremanak kontatu nahi nituen, baina harreman horiek ez dira beti goxoak izaten. Gurera ekarri nahi nuen Europak komunitate islamikoarekin duen arazoa. Bada talka bat, eta horri erreparatu nahi nion. Ematen du arazoak bakarrik Frantzian edo Erresuma Batuan gertatzen direla. Badakit alderdi hori dela, segur aski, liburu honek jende batzuei sorrarazi dien deserosotasunik handiena.

Pertsonaia batek honela dio: «Kaguenlaputa, Eduardo, zeinen latza den musulmana izatea!». Zenbait pasartetan, kritiko-edo, aipatu dituzu edari alkoholdunik ezin edana, ezkontza adostuak eta andreek burua estalita eraman beharra, adibidez. Sentitu duzu zilegitasun faltarik zerorrek horiek kritikatzeko?

Nik uste dut idazle batek eskubide osoa duela edozeren gainean idazteko eta edozeren gaineko ikuspegi kritikoa adierazteko. Kritika egiteko, ez duzu zertan izan horren parte. Edonola ere, azaltzen dena ez da ikuspegi goxo bat, eta badakit horrekin arrisku bat hartu dudala. Europar, zuri eta herentziaz kristau den pertsona baten begietatik halako gauzak epaitzeak arriskua dakar. Baina liburuak horretarako daude. Liburuetan, edozein fenomeno epaitzen da.

Baina eragin dizu kezkarik?

Kezkatzen nauena da antiislamikotzat hartzea. Halere, uste dut enpatiatik idatzitako liburu bat dela; baina komunitateen arteko arrakala islatu nahi nuen.

Gai hori zenuen buruan zirika?

Bai. Batetik, oso bortitza egiten zait ikustea nolakoa den ematen diegun tratua; ez gara harro egoten ahal. Bestalde, ikusten ditugu gure estandar kulturaletatik hain hurbil ditugun jende horiek zer urrun dauden gauza batzuetan, eta, orduan, esan genezake: «Izan daitezela nahi duten bezalakoak». Baina, behintzat niri, ikusten ditudan gauza batzuek ezinegona sortzen didate, eta, agian, liburuko pasarte batzuk ezinegon horien emaitza dira.

Iruñea diglosikoa azaldu duzu: euskaraz ari dira batzuk, arabieraz edo «erresumako hizkuntza ofizialean» beste hainbat.

Rock'n'roll-en, kontu horri ere ihes egin nion. Ez nuen aipatzen Edu Saragueta euskalduna den edo ez den. Hemen, bai. Gizarteari argazkia atera nahi badiot, uste dut narrazioari zor zaiola hizkuntza ere agertzea, nahiz eta batzuetan neketsua den, edo izan daitekeen beharra erdarara jotzeko.

Zuk ez duzu baliatu erdararik.

Baina markatu nahi izan dut. Garbi gelditzen da protagonista euskalduna dela, eta horrek balio izan dit gizarte honek, Nafarroakoak bereziki, hizkuntzarekin dituen gatazkak erakusteko.

Azkenerako, lagun izanen duzu Saragueta kazetaria.

Bai. Niri halako pertsonaiak gustatzen zaizkit: antiheroiak.

Izan ere, akastun marraztu duzu Saragueta. Zenbaitetan, iruzkin misoginoak ere baditu ahotan.

Bai, behin eta berriz sartzen du hanka. Horrekin loturik, batek galdetu zidan lehengoan: «Ez al da oso nobela maskulinoa?». Eta bai, bada, begi maskulino batzuetatik kontatua dagoelako. Dena dela, nobelan agertzen diren emakumeak oso ahaldunduak dira, eta horrek laguntzen du maskulinitatearen zama arintzen. Eta ikusten da Edu ikasten ari den gizon bat dela. Baldar, baina ikasten. Gaur egungo gizonon isla da: adin batetik gorako gizon askoren isla, batez ere.

Idazten zabiltza? Barne ahotsen batek esan dizu deus egiteko?

Bai, hasia naiz zerbait zirriborratzen. Uste nuen denbora gehiago beharko nuela liburu batetik bestera salto egiteko, pausaldi bat. Ze liburu bat idazteak nekea ekarri ohi du, fisikoa ere bai. Baina, kasu honetan, nobela bukatzen ari nintzelarik ere hasia nintzen zerbait imajinatzen. Halere, hariak falta nituen. Batzuetan, liburu bat idazteko, buru barrenean dituzun historia txikiek topaleku bat behar izaten dute. Uste dut aurkitu dudala topaleku hori.

Iruñeko beste auzo bat, akaso?

Oraindik ez dakit [barreak]. Errekaz bertzaldeko auzoetara jo nezake. Ez da ideia txarra.