Bai teklatu gainean eta bai ahozkoan, bizi mugitzen ditu hitzak Iñigo Astizek (Iruñea, 1985). Kazetariari trabatu zaion galdera ere ziztuan proposatzen dio bere buruari, eta ageriko erraztasunez mugitzen da joan-etorri horretan. Monogamoak (Susa) estreinako ipuin liburua plazaratu berri du, eta hamasei narrazio bildu hartan, elkarren artean oso ezberdinak. «Liburu hau idazteko, konplexu eta aurreiritzi asko nituen, eta ipuin asko sartu dira neure burua aurreiritzi horien kontra egitera behartuta, aztertuta nik zeri ematen nion balioa eta zeri ez. Orain hor badaude, borroka baten ondoren daude».
Hasi da sumatzen liburua irakurleen artean dabilela —«bertatik bertara ikusten dut ze bide desertikoa egiten duten liburu askok, eta nik beti sentitu dut norbaitek jaso dituela»—, eta irribarrez aipatu du «lehen aldiz» aukera bat eman diela haietako askori, «benetan uste dutena» esateko. «Poemekin jendea hanka puntetan ibiltzen da, poesia zikindu ezin den gauza jainkotiar bat izango balitz bezala, baina, ipuinekin, jendeak esaten du ‘hau gustatu zait’, ‘hau ez zait gustatu’, eta lasai geratzen da. Pozik ari naiz hori ikusten».
Idazketa prozesuan zurekin izandako hiru euli askatu zenituen aurkezpenean: umorea irakurtzeko modua, errealitatearen eta artifizioaren arteko tenka, eta literaturari buruzko aurreiritziak. Galdu dituzu bistatik?
Ez, euli horiekin paseatzen naiz. Hurrengoa idazten hasten naizenean, berriz etorriko dira, ez daukat besterik. Uste dut lotuta daudela oso nirea den zerbaiti, gauzei erreparatzeko modu bati, gauzei umorez begiratzeari... Ekitean bertan barruan doan zerbait da, gero testuan sartuta geratzen dena.
Oso ipuin diferenteek osatzen dute liburua, baina azaleko irudiak eta izenburuak iradokitzen duten tentsio hauskorrak biltzen ditu. Ipuin bati eskatu beharreko gutxienekoa da tentsioa?
Nire kasuan, ekiteak esplikatzen didan gauza bat da, ez daukat aurretik pentsatuta. Baditut, noski, gustuko ditudan ipuinak eta gustuko ez ditudanak, eta gustuko ditudanetan errepikatuko da zerbait, baina ez daukat intelektualizatuta. Saiatzen naiz jarduna izan dadila benetan gida. Aurrez pentsatzen badut, akabo. Liburu honetan bertan gertatu zitzaidan, gainera.
Gertatu zer?
Ipuin liburu bat egitearena imajinatzen nuenean, Hassan Blasim idazlearen Kristo irakiarra liburuarekin gogoratzen nintzen. Pasada bat da: bortizkeria belarrietaraino, baina oso normal kontatua. «Etorri behar nuen, baina atentatu bat egon da kale horretan, eta beste kale bat hartu behar izan dut...». Noski, hori Bagdaden, sasoi luzez, oso gauza naturala izan da. Horrorea eta egunerokotasuna elkartuta. Hark bortizkeria hori guztia hartzen du, eta subkontziente kolektiboan utzi duen eragina-edo landu. Asko dira amets giroko ipuinak, fantasia hutsak… baina errealitate oso bortitz bati buruz ari direnak. Liburu horrek klik eginarazi zidan, eta horrelako zer edo zer idatzi nahi nuen: gure errealitate arraro hau, baina hark subkontzientean utzi digun lorratzaren bitartez. Hori zen ideia. Baina, bide erdian, aspertu egin nintzen.
«Gai bat hartzen baduzu, ideia izaten da gai hori agortzea, eta aurrez ezarritako ideia bat exekutatzera joateak beti aspertu izan nau. Nik ez dut idazten zerbait esprimitzeko: zabaltzeko idazten dut»
Bai?
Bai. Gainera, gai bat hartzen baduzu, ideia izaten da gai hori agortzea, eta aurrez ezarritako ideia bat exekutatzera joateak ni beti aspertu nau. Nik ez dut idazten zerbait esprimitzeko: zabaltzeko idazten dut. Banituen hainbat ipuin mamuekin, amets giroarekin, euskal gatazkaren semantikarekin… baina zama egin zitzaidan. Eta hor esan nuen: «Ez du zentzurik. Niretzat emankorrena den moduan idatziko dut». Hau da, idatziz. Idatzi ahala, eta hasierako asmo horri traizio eginda, beste gauza batzuk agertuz joan dira, eta, nire ustez, askoz interesgarriagoa da orain, zabalagoa delako, ate gehiago eskaintzen dituelako. Ez dago ideia bat aurretik, eta niri horrek balio dit testura itzultzeko.
Ari zaren bitartean agertu daitekeen horren bila joateak?
Bai. Idazten ari zarela, idazten ari zarela ez dakizun hori agertzea. Hori da hoberena. Ez balitz hori gertatuko, ez nuke idatziko. Argi eta garbi. Bat-batean, pertsonaia batek egiten du zerbait egingo zuela ez zenekiena, baina bazenekien, ze zu zara pertsonaia hori sortu duena. Baina ez zenekien bazenekienik. Idaztearen magia guztia hor dago. Eta konponente ez-arrazionalak ere bai; testuaren logikak berak eskatzen dizunak ni ikaragarri bultzatzen nau idaztera. Santua ipuinean, adibidez, gurdi baten erritmoa nahi nuen. Listo. Hortik sortu zen gainontzeko guztia, baina gurdia zen motorra: haren zarata, erritmoa, bidean egiten dituen saltotxoak... Hori nahi nuen testuan pegatu.
Esan izan duzu poemak idazteko gakoetako bat zera dela, horien ideia pizgarria agertzen uztea. Nola izan da ipuinen kasuan?
Antzera, ez pentsa. Batzuetan formak ekarri du istorioa, eta beste batzuetan istorioa egon da forma agertu zain. 36ko gerran Francoren erretratu bati ardo kopa bota zion pertsona bat, gero, esaten denez, Frantziako zirku batean pailazo amaitu zuena. Nik istorio hori 14 urte nituenetik dakit, eta beti kontatu nahi izan dut. Baina hasten nintzen, eta erortzen zitzaidan melodramara, telenobelara… eta, niretzat, istorio on bat galtzea zen hori. Azkenean erdi saiakera bihurtu da, kontagarri denari buruzkoa [Ikonoklasia kasu bat ipuina], baina kontatzeko modu hori topatu izan ez banu, izango zen ipuin konbentzional bat, akaso, ipuin on bat, auskalo. Saiatu naiz kontatzeko zerbait nuenean ere itxaroten istorio hori kontatzeko moduak bere burua agertu arte. Nire metodoa itxarotea da: itxarotea eta ez jakitea zertan ari zaren [barre ozena].
Hori da titulua?
Izan daiteke. Azaltzeko nahiko prentsa txarra duen metodoa da, baina hori da nirea. Neskalaguna-ren kasuan ere, adibidez. Bi emakume daude hizketan, baten umeak elbarritasun bat dauka, eta haren bizitza sexualari buruzko kezkak azaltzen dizkio lagunari. Nik hori ezin nuen kontatu pertsonaien ahotik, iruditzen zitzaidan inpostatzen ari nintzela. Batzuetan trama jartzen dugu erdigunean, eta ni saiatu naiz ardatz hori pixka bat mugitzen. Uste dut poesiaren tresneriak balio didala literatura horrela pentsatzeko.
«Ipuinotan tramak daude, pertsonaiak… Baina nik bazterrean dauden beste elementu batzuk baloratzen ditut: erritmoa, musika, sentsazio atmosferikoa… Poema batean balio didanak ipuin batean ere balio dit»
Azaldu izan duzu hori gehiagotan ere. Non antzematen duzu?
Tramaren eta arrazoiaren gobernuan erresistentzia esparru txiki bat irekitzea da. Eta ipuinotan tramak daude, pertsonaiak daude… ez da erabat apurtutako ipuingintza bat. Baina nik bazterrean dauden beste elementu batzuk baloratzen ditut: erritmoa, musika, sentsazio atmosferikoa… Poema batean balio didanak ipuin batean ere balio dit. Beste diziplina bat da, eta beste exijentzia batzuk ditu, baina poema bat ontzat jotzeko balio didanak balio dit ipuin bat ontzat jotzeko.
Ahozkotasuna ere oso presente dago ipuinon kontaeran. Hori ere lotzen duzu poesiaren tresneriarekin?
[Enrique] Vila-Matasek esaten du ipuingintzaren DNAren sakon-sakonean ahozkotasuna dagoela, ahotik belarrira transmititzeko sortu zen genero bat dela, poesia kanturako eta akonpainamendu musikalerako sortu zen bezala, eta seguruenik horrek batzen ditu. Niri ahozkotasunetik gustatzen zaidana da ze plastikoa den: mugitzen da, joaten da, etorri… Ez bazaude adi, galdu egiten duzu. Aldiz, idatziak sistema ordenatuago bat eskatzen du. Dena dela, uste dut hori beste kontu batekin lotuta dagoela: ze denborazkotasun ematen diodan testuari.
Ea, azaldu hori.
Askotan pentsatu dut zergatik gustatzen zaidan ahozkoa, pixka bat tirau idaztea... Eta uste dut dela behar dudalako testua ez dadila izan betirako. Jakingo banu testu hori definitiboa dela, uste dut ez nukeela idatziko.
Baina inprimatzean finkatuta geratzen da, ez?
Bai, baina ahozkotasuna inprimatzea da neure buruari jartzen diodan tranpa, esateko ez dela hain definitiboa, moldatu daitekeela. Eta horri lotuta, nori idazten diozun ere badago. Pentsatuz gero betirako dela eta historiarako idazten ari naizela, blokeatu egiten naiz. Aldiz, poesian gertatzen zaidanaren kontrakoa —poesian gizatasunarentzat idazten dut—, ipuinekin pentsatzen dut nirekin bizirik daudenei idazten diedala, oraingoei, nire lagunei. Ez dela hain grabea. Gaurko zerbaiti erantzutea lortzen baldin badu, ongi [barreak].
«[Euskañolarekin] uste dut kontua ez dela zer, baizik eta nola. Ni molestatzen nauena zera da, batzuetan erabaki politiko baten ondorio bezala aurkezten dela ezinetik sortzen den estetika bat, eta ez da egia»
Pertsonaia batzuk «oso guapo» eta «a sako» esaten jarri dituzu. Faltan hartzen duzu literaturan euskara gehiago zikintzea?
Laugarren eulia da hori... idatziaren eta ahozkoaren korapiloa. Zenbat entrebista egiten ditugu eta dira, eskuzabal esanda, euskañolez? Errealitatea hori da, errealitatea oso zikina da. Ez nuke nahi horrelakoa izatea, baina horrelakoa denez, bere fenomenologian gustatzen zait, dibertitzen naute gauza batzuek. Gero, hori liburuetara eramaten denean, niri ere kontraesanak sortzen dizkit. Ez da lehen kolpean onartzen dudan gauza bat. Uste dut hemen erdibideko zerbait egin dudala: euskara dakidan eta txukunen erabili, baina zikintasun horren espresibidadeari uko egin gabe.
Uste dut kontua ez dela zer, baizik eta nola. Koldo Almandozek eta Aritz Truebak Natasha-n zoragarri erabiltzen dute euskañola. Pertsonaia eraikitzeko ongi pentsatutako tresna bat da. Ez da ezinetik egindako hautu bat, ahaletik baizik. Ni molestatzen nauena zera da, batzuetan erabaki politiko baten ondorio bezala aurkezten dela ezinetik sortzen den estetika bat, eta ez da egia.
Tonu «saturatua» erabili duzu zenbait ipuinetan; euskal gatazkaz eta indarkeria matxistaz aritzeko, esaterako. Ez dakit ondo zein den galdera, baina liburuaren ezaugarri deigarri bat da.
Erosoa egin ote zaidan?
Adibidez.
Erantzuna da ezetz. Diego Armando Maradona ipuina hilabeteak egon zen zaborrontzian. Ze hor kontatzen dena egiazkoa da. 1981ean, Polizia Bilboko Alde Zaharrera sartu zen ETAko kide batzuen bila; tiroketa bat egon zela kontatzen du bertsio ofizialak, eta Ovidio Ferreira hil zuten, 29 urterekin. Coviteren biktimen zerrendan dago, baina ez du sekula omenaldirik jaso. Bere lagunek esaten dute ez zela ETA izan, tiroak Poliziak bakarrik egin zituela. Gristasun batean geratu den pertsona bat da. Duela urte gutxi manifestazio bat egin zuten aldarrikatzeko jakin zedila egia guztia, eta parte hartzen ari zirenen kontra kolpeka bukatu zuen Poliziak. Noski, nik istorio hori kontatu nahi nuen, baina ezin nuen kontatu. Hasten nintzen esaten pertsonaia arraro esnatu zela goiz hartan, eta, berdin, dena oso inpostatua egiten zitzaidan. Orduan, kontaera bera bihurtu nuen protagonista. Kontatu behar dudana zer da, linbo politiko-historikoan geratu den gertakari bat, ez? Ba linboan kontatuko dut.
Mari Puri Herreroren koadro bat neukan buruan, idazten hasi nintzen, eta barruan neukan kaka hau guztia hasi zen ateratzen. Ez nuen nik bilatu, atera egin zen. Eta atera zen oso testu —aurreikusi ezin nuen moduan— dibertigarria. Baina, gero, irakurri, eta gaizki sentitu nintzen. Oso era sarkastikoan ari nintzen gertakari oso latz bati buruz. Zakarretan nuen, baina egun batean begiratu nuen berriz, eta berriz grazia egiten zidan eta, era berean, gaizki sentiarazi. Pentsatu nuen igual nik neuk besteen lanetan bilatzen dudana hori izaten dela, sentiarazi nazala ezeroso neure buruarekin. Umorea zeukalako ari nintzen atzera botatzen. Eta zergatik ez du balio umoreak hori kontatzeko? Umoreak ipuin horretan ez du ezer soluzionatzen. Ez du askapen bat proposatzen: katarsi moduko bat proposatzen du; barre egin dezakezu, baina ez zaitu lasaiago uzten; are gehiago, gaizki sentitzen zara barre egiteagatik.
«Sarraskia bizi dutenei 'sarraskia' hitzak ez die balio, eta guri, aldiz, distantzia bat ezartzen digu sarraskiarekiko. Hizkuntzak huts egiten badu, zer egin? Edo isildu edo distortsioa igo»
Ez duzu gertakaria identifikatzeko arrastorik utzi, dena den.
Ez, ze era berean ez da kasu horri buruzko istorio bat. Kasuistikaz ihes egiteko neukan modurik onena zen hildakoen esparrura eramatea, non ja anekdotak ez duen garrantzirik. Horrek permititzen zidan kontatu ahal izatea istorio hori istorio hori kontatu behar izateaz askatuta. Gertatu diren gauza batzuk ezin dira erregistro errealista batetik kontatu. Horrorearen edo absurdoaren hizkuntzatik bakarrik esplikatu daitezke.
Beste norabait eramaten nau horrek.
Nora?
Hitzen eta gertakarien arteko distantziaz pentsatzera. Sarraskia hitza esan, eta jende guztiak ulertzen du. Baina gauza bat da hori, eta beste bat da sarraskia bizitzea. Bizi dutenei sarraskia hitzak ez die balio, eta guri, aldiz, distantzia bat ezartzen digu sarraskiarekiko. Hizkuntzak huts egiten badu, zer egin? Edo isildu edo distortsioa igo. Desfase hori soluzionatzeko daukadan modua desfase hori bistaratzea da, eta irakurlea konplize egitea: hau kode bat da, goazen erabiltzera. Niri balio dit ez geratzeko eroso gertakariekiko. Ze patroi konbentzionalekin ja ez dugu ezer hautematen; sarraskiaren 7.000. kronika bihurtzen da. Eta errepikatze eta kodetze horrek desaktibatu egiten du sakonean dagoena.
Biribilguneak eta Tximino infinituren teorema... dira jolasa presenteen duten ipuinak. Halakoak dira defendatzen zailenak?
Bai, betikoa da hori. Aurrezki guztiak film batean jokatzekotan, zeinetan jokatuko zenituzke? Draman! Draman beti! Igual komikoarekin egongo zara ordu eta erdi irriz, baina aurrezki guztiak draman jartzen dituzu, ze hor dago gizatasunaren benetako izaera… Tira, konbentzio bat da hori. Bat gehiago. Ipuin batek ondorio fisiko bat sortzen badu, algara adibidez, nire ustez ipuin horrek muga oso inportante bat gurutzatu du. Gauza inerte bat izatetik bizia den gertakari bat izatera pasatu da. Orain, badirudi Ferreiraren kasua aipatu izanak ipuin hori garrantzitsuagoa egiten duela, ez dela soilik broma bat, eta ez, broma bat da, gauza serioekin egina.
Idazle askoren gogoetak bertatik bertara jasotzea tokatzen zaizu. Azken boladan, besteak beste, irakurzaletasunaren apaltzea eta euskal literaturaren forma estua aipatu dizkizute. Zer sumatzen duzu zuk inguruan?
Gauza asko mugitzen dizkidate gai horiek. Baina idazten hasten naizenean, saiatzen naiz ahalik eta bolumen txikienean edukitzen, eta ahalik eta ongien idazten. Beti esaten dut suntsipena iritsiko balitz estralurtarrek erreskatatuko duten testu hori izan dadila aski duina, estralurtarrei pentsarazteko beste interesgarria den zerbait gertatzen zela [barreak]. Bestela, akabo. Kulturgile bezala, kezkatzen nau, baina idazle bezala poesiatik nator; ez duzu aurreikusten egiten duzunak ibilbide handirik izango duenik, debate bat sortuko duenik. Ez dakit zergatik idazten duzun, baina idazten duzu, eta idazterakoan hori guztia itzaltzen saiatzen naiz.
