«Kaguen la letxe». Duela hiru aste, basotik etxera bueltan erori egin zen Erramun Martikorena (Baigorri, Nafarroa Beherea, 1943), eta aurpegiarekin harri bat jo zuen. Sudurra puskatu zuen, eta ubeldua du oraindik masaila; Pello Reparazek (Arbizu, Nafarroa, 1990) kezka agertu du ikusi bezain pronto. «Eramaten duzu telefonoa zurekin?», galdetu dio. 2021ean Herri Urratseko Itzulera abestia kantatu zuten elkarrekin, eta bat-egite horretatik ikur bilakatu den abesti bat sortu zen, baita hurbileko harreman bat ere. Orain Hazparnen elkartu dira entseatzeko, Paxkal Etxepareren grabaketa estudioan. Eskaileretan, Martikorena ez dadila erori zaintzen du Reparazek, jaistean eta igotzean beheko aldean jarriz.
Mitoaroa ez den beste ezer ez du buruan Reparazek; gogoz baina «gainezka» da. Martikorenak, berriz, bestelako kezkak dauzka: haizeak arbolak bota eta zerradurak ireki ditu, ostiralean Haltsun (Lapurdi) haur elbarrientzako emanaldi batean kantatu behar zuen, eta abenduan arkumeak jaioko dira. Ez dagoela urduri dio: beti badela kezka bat, baina ez gehiegi. Bi «muturretan» bizi dira.
Zuen etxean kantatzen zen?
ERRAMUN MARTIKORENA: Denboran bai, anitz kantatzen zen. Baserriko lanak elkarrekin egiten ziren, gari jotzeak eta. Biltzen ziren auzo guztiko laborariak, baserriz baserri. Mahastietan elkarrekin aitzurrean... Bazen giro berezi bat, ez dena gehiago. Orain bakoitza bere zerean bizi da, paperez gainezka: beste bizimolde bat da.
Zerk eraman zintuen zu kantatzera?
MARTIKORENA: Soldadugoa egin, eta bazen gizon abesbatza bat, eta bazuten kanturako zera... bon, «hator gurekin», erran zidaten. Elizako kantuak, plazako kantuak egiten genituen.
Kontserbatoriora ere joan zinen, baina han esan zizuten ez zenuela beharrik.
MARTIKORENA: Baionan bazen emazte bat kontserbatorioan; behin joan nintzen, eta, bazekienez ardiak-eta banituela, erran zidan: zuk jarraitu horrela kantatzen duzun bezala, eta ongi izanen da.
Pello, zu desberdin hasi zinen.
PELLO REPARAZ: Erabat. Garaiak ere aldatu dira, eta bestelako esperientzia bat izan da nirea. 5 urterekin hasi nintzen musika ikasten, eta 8 urterekin tronboia jotzen. The Specials, The Selecter, eta Bad Manners eta Erresuma Batuko ska mugimendua ezagutu nituenean hasi nintzen pentsatzen agian tronboiarekin ere hainbeste entzuten nituen euskal taldeen munduan murgildu nintekeela, eta 12-13 urterekin aitari esan nion ea Etxarriko eta Altsasuko (Nafarroa) lokaletara eramango ninduen. Zorionez, Sukar Beltza taldearekin abesti bat jotzeko aukera izan nuen Altsasuko gaztetxean, El Trono de Judas taldearen aurretik. Lehen kontzertu hori mugarri oso garrantzitsua izan zen. Hortik hasita, tipi-tapa, abestigintza gustatzen zitzaidala ikusi nuen, eta nagusiki abestigintzari eta ekoizpenari heldu diet. Hori da maite dudana.
«Uste dut bidea egintxe dudala. Gerokoak, gero. Urratsez urrats. Badut iragan bat luze-luzea, ongi pasatu dena»
ERRAMUN MARTIKORENAKantaria
Itzulera abestiak elkartu zintuzten, eta zuen ibilbideetan badaude zenbait itzulera. Erramun, zuk tarteka baztertu izan duzu kantugintza, baina gero beti itzuli zara. Zerk erakartzen zaitu kantura?
MARTIKORENA: Niretzat terapia bat da. On egiten dit niri. Eta agian entzuleari ere bai. Komunikazio bat bada jendearekin, entzulearekin.
REPARAZ: Joan-etorriak publikoki egin ditu. Ez da posible ulertzea Erramun musika gabe. Ze hemen bertan kafe bat hartzen ari ginela abesten hasi da. Itzulera bideoklipa grabatu genuenean ere, ordu erdiko kontu bat izango zela uste zuen, eta hamar ordukoa izan zen.
MARTIKORENA: Iratin...
REPARAZ: Haizea hotz, gu aterpetxo batean... bazkalorduan joan egin nahi zuen Erramunek ardiengana. Sufritzen ari zen. Eta halako batean, abesten hasi zen, eta han ginen denak hunkitu egin ginen; gu denak pikutara bidali beharrean, abesten hasi eta giroa alaitu zuen.
MARTIKORENA: Terapia! Kar, kar, kar. Merezi zuen; melodiara egokitu nintzen, eta kantuaren hitzak gustatu zitzaizkidan: naturarekin, txoriekin, muga bat badugu hor, baina txoriek ez dute mugarik, eta guri ere gure zerean... mugak, fiu, fiu!
Inoiz pentsatu duzu kantzeari erabat uztea?
MARTIKORENA: 2005ean gelditze bat egin nuen lau-bost urtez. Nire semea 2002an jaio zen, eta bazen etxean okupazio anitz. Ama-eskolara ere eraman behar, ekarri... Bazen zer egin. Orduan lau-bost bat urtez gelditu nintzen.
Erramunek esana da hau, duela hogei urte, Pello: «Hautsen artean sua beti ufaka dabilen bezala» dabilkiola musika berari. Zuri, Pello?
REPARAZ: Beste era batera, baina sentitzen dut Erramunek dioen hori ere. Ni ez naiz gelditu, musika nire ogibidea bilakatu dudalako. Erramunen lehentasuna ardiak izan dira, baina musikak badu nigan ere terapia kutsua. Ez dut ulertzen bizitza musikarik gabe. Ni irakasle izan nintzen, eta ez dut baztertzen berriro izatea, baina oraingoz horretara nago.
Londresen ari zinen zu, baina Euskal Herrira itzuli zinen, «hurbilekora». Zer dauka hurbilekoak unibertsal egiten duena?
REPARAZ: Unibertsala da jendearengan zerbait pizten duen hori. Eta uste dut Euskal Herritik kanpoko norbaitentzat ere hurbileko horretan zerbait berezia deskubritzean badagoela unibertsala delako sentsazio bat. Gero eta globalizatuagoa da mundua. Musika talde bat entzuten dut, eta ez naiz gai nongoa den esateko. Ez du zertan txarra izan, ze haiek euren proiektua izango dute, baina niri ez zait askorik gustatzen hori; izan liteke Australiakoa edo Frantziakoa. Dena gero eta homogeneoagoa ikusten dut, eta uste dut desberdintzeko beste aukera bat ari dela sortzen: gertura begiratu eta zerbait txikia eta partikularra aurkituz gero, artistak horrekin lan egin dezake, besteengandik bereizteko eta zerbait ekartzeko. Hor dago unibertsaltasuna. Nire ustez, generikotasunarekin unibertsaltasuna bilatzeak gero eta gutxiago balio du. Balio die mundu mainstream horretan bizi diren horiei, publiko ikaragarri zabala dutelako, baina ez proiektu artistiko gazte eta berriei. Ahots berezi bat bilatzea izango da gakoa hurrengo urte eta hamarkadetan, eta hori ona da. Globalizazioak berak gure alde jokatu dezake, eta garai hori iristen ari da.
Erramun, zu beti egon zara hurbileko horri lotuta.
MARTIKORENA: Bai, bai. Nekazari eta laborari munduko berriak, kantuak...
Eta inguru urbano bateko gazteentzat hori interesgarria da.
MARTIKORENA: Ezagutzen ez duten gauza bat da, eta positiboa da ezagutu nahi izatea. Mixel Labeguerie, Manex Pagola, Xabier Lete...horiek testuak idatzi zituzten, eta melodia batzuk moldatu ditut. Moldatu nuen lehen melodia Maitiak galdegin zautan izan zen.
REPARAZ: Nola da melodia?
[Abesten hasi da Martikorena]
«Gero eta frantsesagoak eta espainolagoak gara. Estatuen garaipen bat da hori, eta gero eta beharrezkoagoa da kontziente izatea, bakoitzak ahal duen heinean erabaki politikoak hartzeko»
PELLO REPARAZZetak taldeko abeslaria
Erramunen lagun batek esana da: «Erramun ez da kantaria; Erramun kantua da». Zer da zuentzat kantua?
REPARAZ: Bizitzaren metafora bat. Erramun da adibide. Niretzat, kantua espresio gorena da, eta nire pasioa den horrekin Erramunek duen harremana ezagututa berresten dut hori. Benetan sinesten dut kantatzen duen herri bat ez dela inoiz hilko. Kantuak salbatuko gaitu, herri eta kultura ez-hegemoniko bezala badugu nondik tiratu: kantutik.
Edertasunetik haratago, kantuek eragin behar dute zerbait?
MARTIKORENA: Kantatzen dudanean, komunikazio bat lortu nahi izaten dut jendearekin. Iraganeko gertakari batzuk, bizimoldeak, tristeak edo alegerak, aspaldiko denboretakoak, oraingoak... baita gerorako aterabide bat erakusten dutenak ere: neke edo arazo batzuei zenbait bide irekitzeko esperantza, argi bat. Kantuak hori dena erakusten du.
Kezkatzen zaitu lehengo bizimodua, kantuak, ohiturak, nolakoak ziren ahazteak?
MARTIKORENA: Bai, badut arrangura bat. Bada erran bat: «Norat zoazen jakiteko, behar duzu jakin nondik heldu zaren». Hori biziki garrantzitsua da.
Itzulera abestirako biok elkartzea hautu politiko bat izan zen. Pandemia garaia zen, muga itxita... Zergatik egin zenuten hautu hori? Beharrezkoa zen?
REPARAZ: Erabaki hori oso modu naturalean etorri zen, gauza askorengatik, ez bakarrik Herri Urratsen ekimenez. Herri Urratsek Zetak-i planteatu zion abestia egitea, eta Erramunekin egitea gure ekimena izan zen. Zorionez, gure taldean Hego Euskal Herriko eta Ipar Euskal Herriko jendea dago, eta lan asko egin dugu Ipar Euskal Herriko jende gehiagorekin. Baina ez dizut gezurrik esango: nahiko katastrofista naiz. Itzulera abestiak esaten dituen hitzetan sinesten dut; nik idatzi dut, eta hautu politikoa izan zen abesti horrek inguratzen duen miszelanea hori guztia ekartzea, baina nire sentsazioa da Ipar Euskal Herria gero eta frantsesagoa dela eta Hego Euskal Herria gero eta espainolagoa. Estatuen garaipen bat da hori. Gero eta beharrezkoagoa da kontziente izatea, bakoitzak ahal duen heinean erabaki politikoak hartzeko. Itzulerak islatzen du grina hori.
«Separatistak garela diote, baina separatuak gara», esan zenuen zuk behin, Erramun.
MARTIKORENA: Lehen, artzainak gurutzatzen ziren, ardientzat ez zen mugarik, eta egiten ziren harremanak, baita kontrabandoa ere... Gerra ondoan anitz gauza falta ziren, eta Erratzuko aldetik gauzak pasatzen ziren. Bazen harreman berezi bat. Ezkontzak ere egiten ziren. Nire aitaren aita Bizkarreta-Gerendiainen sortu zen, joan zen Baztanera, eta ezkondu zen Arizkungo neska batekin, eta asto batekin pasatu ziren Iparraldera, Larla mendiko baserri batera. Hori aldatu da. Jendea konturatu da nolabait hori moztu edo hertsitu dela, harreman gutiago dela. Eta Izpegin hasi dira egiten Baztan eta Baigorrikoen arteko bazkariak, afariak... hori beharrezkoa da.
Mixel Labeguerie aipatu duzu lehen. Harena da Gu gira Euskadiko abestia, 1963koa, eta zuk Olerkarien oihartzun diskoan sartu zenuen 30 urte geroago, 1993an. Orduan esan zenuen gaurkotasun handiko abestia zela: muga, lurra, mintzaira, kostaldea... Orain, beste 30 urte geroago, arazo horiek hor daude oraindik.
MARTIKORENA: Sekula bezain arazo handiak. Eta handiagoak: dirudun handi batzuek sekulako dirua ezartzen dute nekazaritzarako behar diren lurrak erosteko. Horixe gertatzen da Kanbon, eta dirua nahi dute egin. Badira kontra egiten dutenak; lur hori nekazaritzarako behar da. Kostaldean ere apartamentuak biziki garesti... guduka bat da. Mintzaira aldetik ere bai. Bazoaz kostaldera, eta euskaraz entzuteko suertea behar duzu. Sekula baino larriagoa da arazoa.
Atzerantz al goaz?
MARTIKORENA: Bai, dirua dutenek sekula baino indar handiagoa egiten dute. Baina bada ihardukitze bat, agian iraunen duena eta indar hartuko duena.
REPARAZ: Nik etxean egungo musika entzun dut, baina garai batekoa ere asko, hainbat eratako aldarrikapenekin loturikoa. Eta badut sentsazio hori beti: Evaristoren hitzek ere gaurkotasun handia dute. Formak aldatzen ari dira, baina esentzian hori da gizakiaren izate naturala: autosuntsipenerako grina bat dugu, eta, teknologian aurrerapausoak ematen badira ere, ez dugu planteatzen nora heldu nahi dugun. Eta boterea dutenek ez dituzte galdera horiek egiten, eta, egiten badituzte, ez diete so handirik egiten erantzun zentzuzkoenei. Nire irudipena da gauzak ez direla askorik aldatzen.
«Hurrengoei lehenik mintzaira eta gero herriari atxikimena nahi nieke transmititu»
ERRAMUN MARTIKORENAKantaria
Euskarari buruz hitz egiten da abesti horretan. Macronek esan berri du «tokiko hizkuntzak nazioa zatitzeko tresna» direla. Hego Euskal Herrian bada oldarraldi judizial bat euskararen aurka, eta Nafarroan zonifikazioa indarrean da oraindik. Zenbat kezkatzen zaituzte euskararen geroak?
MARTIKORENA: Bai, egin dira ikastolak eta lan anitz, eta dena beharrezkoa da; sekula baino indar handiagoa bada egiteko. Macronek erraten duena oso okerra da. Lau urte nituela abiatu nintzen eskolan, eta ez nekien hitz bat frantsesez, baina ikasi nuen. Macronen hori... ez naiz sekula gertatuko buruz buru harekin, baina emanen nioke... erantzun bat.
REPARAZ: Ni Nafarroako eremu euskaldunean bizi naiz, eta kezkatzen nau. Nahiko kafkarra da Nafarroan daukagun hizkuntza politika, zonifikazioa. Gu eremu euskaldunean bizi bagara, eremu erdaldunekoek zer harreman dute euskararekin? Ni Arbizun bizi naiz, eta herri oso euskalduna da, baina Sakanan ere nahiko makala da euskararen erabilera. Horrek ere katastrofismora garamatza. Ezagutza gorantz doa, baina erabilerak asko arduratzen nau. Eta uste dut gakoa ez dela gure pribilegioak euskaraz aldarrikatzea; Pantailak Euskaraz ondo ikusten dut, baina ez dago hor gakoa: horrek gure klase ez-langilearen pribilegioak munduko beste klase ez-langilearenekin parekatuko ditu. Baina gizartearen geruza guztiak egin behar dira blai euskararekin. Hor dago gure benetako erronka.
Erramun, 2012an, Gure lurretik diskoa atera zenuenean, esan zenuen inportantea iruditzen zitzaizula transmititzea hurrengoei zuek zer bizi izan duzuen. Zer nahiko zenieke transmititu?
MARTIKORENA: Lehenik, mintzaira, eta, gero, herriari atxikitzea. Ni bakarrik bizi nintzen, eta pasatu zen emazteki bat ez zena euskalduna, bere haurrekin: 12, 10 eta 4 urte. Joan dira denak salbu bat, gazteena, bere burua sentitzen baitu Baigorriko. Gero ukan nuen seme bat ere, eta bistan da: nik emazteari eta hiru haur horiei egiten nien frantsesez, eta semeari euskaraz, baina hark frantsesa entzuten zuen etxean, eta frantsesez erantzuten zidan. Erran zidan Baionako irakasle batek: «Zuk egin beti euskaraz, naturalki, eta ikusiko duzu, grabatuko du dena». 3 urte... 4... 4 eta erdi... beti frantsesez egiten zidan, baina egun batez, tapla! Bota zidan erantzuna euskaraz, eta ni harrituta. Gero euskaraz egiten zuen. Gero ikastolan ezarri nuen, eta euskaraz egiten du. Neska ttipienak ere, etorri zenean 4 urte zituenak, euskaraz ulertzen du dena, baita pixka bat mintzatu ere. Adin horretan behar dira hartu, ttipitatik. Ene irudiko, behar liteke administrazioak hartu hori. Baigorrin orain dugun alkatea [Antton Kurutxarri, EH Bai] indar handia egiten ari da.
81 urte dauzkazu. Zer ematen dizu gazteekin aritzeak?
MARTIKORENA: Plazera eta satisfazioa, eta agian bada egiteko anitz, baina agian sokatira horrek behar luke atxiki.
Mitoaroa-n milaka pertsonaren aurrean abestuko duzue, eta horietako asko gazteak izango dira.
REPARAZ: Erramunek esan duen bezala, behar dugu ulertu, eta hemen jazo den guztitik edan. Nik lan asko egin dut tradizioarekin, eta sinesten dut ez dela iraganeko kontu bat. Egungo kontu bat izan behar du. Eta, transmisio horretan, abestigintzan, artean eta kulturan gabiltzanok badugu ardura bat. Itzulera-k eta Erramunekin abestu izanak asko erakutsi dit horretaz. Nik, abestia idatzi, eta telefonoz deitu nion, baina, zorionez, ez genuen elkar ulertu: posta elektronikoa eskatu nion, eta etxeko helbidea ematen hasi zen. Beraz, haren etxera joatea erabaki nuen. Ez zekien nor nintzen eta zer zen Zetak. «Euskal Telebistakoa!», esan zuen atean ikusi ninduenean. Eta baserrira sartu, mahai hartan eseri eta sagar zukua edaten ari ginela, hor ikusi nuen askoz gehiago hartu nezakeela Itzulera-tik eta Herri Urratsen abestia idaztetik. Transmisio eder eta potente bat egon zen. Orain ohartu naiz ezinbestekoa izan zela. Aaztiyen eta Mitoaroa ez ziren existituko Erramunekin egin genuena egin ez bagenu.
Erramun, oroitzen duzu Pellok proposamena egin zizun eguna?
MARTIKORENA: Bai. Hasieran pixka bat arraroa egin zitzaidan. Gero hasi nintzen barneratzen testua, doinuak, errealitatea... «Hau hala duk, hala duk», eta gogotik lotu nintzen.
«Uste dut oraintxe ez dudala oso harreman pertsonal sanorik Zetak proiektuarekin. Eskuetatik joan zait pixka bat, eta hori saneatzen lan egin behar du hurrengo urteetan»
PELLO REPARAZZetak taldeko abeslaria
Pello, zuk noiztik ezagutzen dituzu Erramunen kantuak?
REPARAZ: Erramun beti izan da hor. Nire adineko jendearentzat, zuzenki edo zeharka hor egon den pertsonaia historiko bat da. Haren ahotsa entzun dugu herrietako jaietan, etxean... baina egia da gaztetan zentratuago egon garela bestelako musika entzuten. Gero, urteekin, are eta gauza partikularragoekiko interesa piztu zitzaidanean, haren izena izan zen lehenengoetarikoa nire burura etortzen. Ez bakarrik Herri Urratsen abestiagatik; lehendik radarrean nuen halako crossover moduko bat gertatu zitekeela. Nik asko ezagutzen nuen. Euskal abestigintzaren eta kantutegiaren ondarearen parte eta sinbolo oso garrantzitsua da Erramun. Gutxiago edo gehiago ezagutu, gazte orok badu Erramunen kontzepzio hori.
Etxe askotako sukaldean sartu zara, Erramun. Zuk sentitzen duzu hori horrela?
MARTIKORENA: Bai, bai, eta plazer handia egin dit horrek, harreman hori irratien bidez sukaldeetan ezartzea.
REPARAZ: Badakizu zer den Spotify?
MARTIKORENA: Spotify?
REPARAZ: Ez? Bada, hilabetero-hilabetero 40.000tik gora lagunek entzuten zaituzte. Irratia bezalakoa da, telefonoan. Eta gure abestia, Itzulera, Spotifyn, Youtuben... horietan denetan dago, eta hamar milioi alditan baino gehiagotan entzun da jada.
MARTIKORENA: Bua!
REPARAZ: Sukaldeetan egon zara beti, eta orain denetan.
Pello, Zetak taldearekin asko mugitzen zarete, eta jakin dut bidaietan errepideko atsedenlekuetan ere ez duzula hartzen atsedenik. Musikatik hartzen al duzu inoiz atseden?
REPARAZ: Ez. Nik uste dut oso harreman toxikoa dudala lanarekin, baina ez musikarekin, zorionez. Lan karga handia dakar Zetak bezalako proiektu bat kudeatzeak, lan gris handia, eta, zorionez edo zoritxarrez, ez dut egun osoa pasatzen ekoizten edo abestiak egiten. Ondorioz, horretarako denbora dudanean disfrutatu egiten dut, eta ez dut galtzen hasierako grina. Baina, egia da, nire pasioa den horren kudeaketak kentzen didan denbora eta abestigintzari eskaini diodana kontuan hartuta, nire bizitza pertsonalerako oso gutxi geratzen zait. Valentzian egon berri gara, hiru egun pasatu ditut errepidean, eta hogei bilera inguru eta moldaketa batzuk egin ditut Paxkalekin [Etxebeste]. Uste dut oraintxe ez dudala oso harreman pertsonal sanorik Zetak proiektuarekin. Eskuetatik joan zait pixka bat, eta hori saneatzen lan egin behar dut hurrengo urteetan.
Inbidia ematen dizu Erramunek musikarekin duen harremanak?
REPARAZ: Kantugintzarekin baino gehiago, orokorrean Erramunek bizitzarekin duen harremanak ematen dit inbidia. Ez da gure erritmoan bizi, eta gero eta argiago ikusten dut gutxinaka horra hurbildu nahi dudala. Ze oraintxe bi muturretan bizi garelako sentsazioa daukat. Ez dut uste Erramun dagoen tokira helduko naizenik, baina hurbiltzen hasi nahi dut. Uste dut nire belaunaldiko gazte askori gertatzen zaiola hori.
Lehen gauzak sinpleagoak ziren?
MARTIKORENA: Bai, eta jendearekin harreman estuagoa sortzen zen, publikoarekin, orain baino. Diskoa erosi egiten zen. Orain badira posibilitateak disko bat edo kantu bat entzuteko modernismo horrekin, baina lehen naturalagoa zen. Gogoratzen zait behin Xalbadorren Gure artzain etxola abestia. Mendira joanki nintzen... nire bizitza hori zen: etxolan, ardiak jetzi, maiatza-ekaina, astoari esnearekin eutsi. Abian nintzen behin goiti, eta Xalbadorren hitz batzuen doinua jin zitzaidan, natural-natural [abestia kantatu du].
«Abestia egileak egiten du; baina, argitaratu ondoren, jendeak eramaten du eramaten duen lekura. Eta Itzulera-ren kasua oso argia da: jendeak bere egin du abestia, mezua»
PELLO REPARAZZetak taldeko abeslaria
Zuk idatzi izan dituzu kantuak, baina zuri olerkiak aurkitu eta musika jartzea gustatu izan zaizu. Zer behar du olerki batek kantu on bat izateko?
MARTIKORENA: Lehenik, hitzen testuaren mamia gustatu behar da, hori sentitu barnetik, eta horrekin melodia sortu. Ez dut musika leziorik hartu, baina nire baitan zen.
Abesti kuttunik baduzu?
MARTIKORENA: Uf... badira kuttunak... Xalbadorren heriotzean eta gehiago. Horixe galdegiten didate kantaldi bukaeran.
REPARAZ: Ikur bat da Xalbadorren heriotzean Erramunen ahotsarekin. Itzulera-ren grabaketa egunean hori kantatu zigun inork eskatu gabe. Badaki abesti horrekin zerbait sortzen dela, eta maite dut hainbeste urteren ondoren nola egin duen bere hori. Artista askori gertatzen zaio halako abestiak ekiditen dituztela, hartzen duten dimentsioagatik estali egiten dituztelako. Baina Erramunek oso ondo ulertzen du musika herrikoia, eta oso garbi dauka bere ahotsa hartzeko eta emateko sortua dela. Momentu errepikaezina da Erramun Xalbadorren heriotzean abesten entzutea. Denok izan beharko genuke aukera horretarako. Pasada hutsa da.
MARTIKORENA: Sentitu bezala abestu nuen. Xabier Letek idatzi zuen. Xalbadorri egin zioten omenaldi bat Urepelen, eta han nintzen. Ikusten nuen Xalbador biziki triste, ilun... Ari zen hitzaldi bat ematen kanpoaldean, eta memento batez ikusten dut Mixel Labeguerie Xalbadorrengandik besotik hartu eta bidea pasatu eta eskolara eramaten. Urepeleko gazte pare bat ere jin ziren haiekin. Handik oren laurden bat barne, ateratzen da: «Xalbador hil dela! Xalbador hil dela!». Denak harrituta. Ni hunkitua izan nintzen; etxean aitari erran nion, eta negar egin zuen. Xabier Letek jakin zuen hori telefonoz, eta gau hartan bertan konposatu omen zuen kantu hori. Leteri CDan entzun eta gero, nihaurek grabatu nuen. 1993an izan zen hori.
Itzulera ere ikur bilakatu da. Erramunek autoan esan du ez zuela espero. Zuk, Pello?
REPARAZ: Nik maitasun handiz eta errespetu handiz idatzi nuen Itzulera. Askotan pentsatzen dut Herri Urratseko abestia egitean edo Korrikako abestia egitean batzuek hartzen dutela pixka bat horrela: «Aizu, melodia eder bat daukat, baina gordeko dut nire diskorako». Nire planteamendua erabat kontrakoa izan zen: saiatuko naiz ahalik eta abesti ederrena egiten, hobekien transmititzen duena, intentzio politikoa oso ondo islatzen duena eta oso erabilgarria izan daitekeena mezu hori helarazteko. Dena eman nion. Nik ikasi egin dut abestigintza, asko trebatu naiz, baina, zorionez, hori ez da nahikoa. Abestia egileak egiten du; baina, argitaratu ondoren, jendeak eramaten du eramaten duen lekura. Eta Itzulera-ren kasua oso argia da: jendeak bere egin du abestia, mezua. Inork ez zuen espero gertatu dena. Hori ere ederra da. Ni oso harro nago egindako gauza askorekin, baina Itzulera idatzi izana, Erramunekin abestu izana eta horrek euskal gizartean izan duen eragina ikusi izana maitasunez eta harro bizi dut. Eta uste dut hainbat urte barru ere hala gogoratuko dudala. Halakoak ez dira disko guztietan gertatzen.
Mitoaroa-n Itzulera kantatzen duzuen unea berezia izango da. Mitoaroa pasatuta, zer nahi zenuke geratzea, Pello?
REPARAZ: Guk ez dugusekula jendaurrean elkarrekin abestu Itzulera. Iruñean egingo dugu lehen aldiz, eta ez dakigu beste noizbait gertatuko den hori. Horrelaxe bizi nahi dut une hori. Ez dakit Erramunekin berriro abestuko dudan ere. Oso berezia izango da. Egun horretan han izango direnek ere, Euskal Herriko kapitalean izango direnek, egun hori gogoratzea espero dut.
Eta Mitoaroa-ren ostean, zer?
MARTIKORENA: Mementoan ez dakit nik. Uste dut bidea egintxe dudala. Gerokoak, gero. Urratsez urrats. Egunean egunekoa pentsatzen dut. Badut iragan bat luze-luzea, ongi pasatu dena.
REPARAZ: Inbidia handia eman dit erantzun horrek. Gerokoak, gero. Nahiko nuke noizbait BERRIAri beste elkarrizketa bat eman eta horixe erantzun. Nik baditut ideiak, eta zerbait jarri dugu martxan Mitoaroa-ren ondoren egiteko. Harro nago taldea martxan dagoelako, baina pixka bat triste Erramunen erantzuna entzunda.
Erramun, zu kontent zara musikarekin egin duzun ibilbidearekin?
MARTIKORENA: Bai, bai, kontent gelditu naiz, eta eskertu nahi ditut kantuaren bidez nirekin harremana ukan duten guztiak. Zinez.
Erramun, zuk daukazun ibilbidea ikusita, aholkurik emango zenioke Pellori?
MARTIKORENA: Gaztea da, badu bidea, eta eginen duela pentsatzen dut: berrikuntzak, sorkuntzak...
REPARAZ: Baina lasaitu behar dut pixka bat, ala?
MARTIKORENA: Bai... lasai. Hori bera. Lasaitasuna bidelagun ona da, zinez.
