«Museo tradizionalei eskatzen zaiena betetzen dugu, baina garatu beharra dugu»

Ezeroso zaio erosotasuna Juan Ignacio Bidarteri (Bilbo, 1956). 25 urte dira Bilboko Guggenheim museoaren proiektuan sartu zenetik, eta bera izan da hango zuzendari bakarra eraikinak ateak ireki zituenetik. Bilboren transformazio historikoaren ikur nagusia gidatzen du bere bulegotik, eta erabat alde ditu zenbakiak ere:2.100 milioi euro baino gehiagoko eragina izan du bere ibilbide osoan, %70eko autofinantzaketa lortu du, eta, 2015ean, hogei urterako hitzarmena sinatuz berretsi zuten elkarren konfiantza Solomon R. Guggenheim fundazioak, Bizkaiko Foru Aldundiak eta Eusko Jaurlaritzak. Arrakasta alde duenaren patxadaz mintzo da horregatik, baita gai polemikoenez ere; bai emakumezko artistek duten presentzia faltaz, baita museoko langile azpikontratatuen lan gatazkaz ere. Ez da hori. Bertan goxo gelditzeko tentazioak eragiten dio ezerosotasun puntu hori. Apustu berriak egin beharrean ikusten du museoa. «Mende amaieran museo batek izan behar zuenari erantzuten dio». XXI. mendeari begira jartzea da erronka, dioenez. Horregatik, ez litzateke baztertu behar Urdaibain museoaren luzapena eraikitzeko proiektua berriz ere albiste bihurtzea.

Nazioartean oraindik ere aurkeztu behar izaten duzu museoa, edo izena esate hutsarekin ezaguna egiten zaie jada?

Ezagunak dira, bai museoa eta baita nik Guggenheim Bilbao efektua esaten diodana ere, baina garrantzitsuena da oraindik ere interesa pizten duela.

Faktore asko egongo dira, baina, zure ustez, zein da museoaren arrakastaren gako nagusia?

Bete egin ditu hasieran jarri zitzaizkion helburuak, eta horregatik da arrakastatsua. Oso argi izan zen beti zer lortu nahi zen, eta zertarako eraiki zen.

Garapen ekonomikoa eta hiriaren transformazioa ziren helburu horiek.

Kultur azpiegitura bat eraiki nahi zen Bilbon, hutsetik abiatuta, eta nazioarteko proiekzioa izango zuena; hemen kokatua, baina munduari hitz egingo ziona. Eta, horrekin batera, hiriaren transformazio prozesuaren katalizatzaile ere izan behar zuen. Rol garrantzitsua zuen urbanistikoki, ekonomikoki eta baita irudi gisa ere. Izan ere, gero eta lehia estuagoan daude hiri eta herrialdeak, mundua globalizatuz joan ahala.

Mapamundia zuen jomuga.

Anbizio handiko asmoa zen, eta, gainera, eten bat proposatzen zuen. Ez zuen proposatzen aldaketak partzialki eginez joatea, baizik eta erabateko aldaketa egitea, eta horregatik izan zen hain eztabaidatua hasieran. Ondo hautatutako une batean egin zen apustu, besteek apustu egiten ez zuten moduan. Eta proiektuaren anbizioaren neurrikoak izan dira proiektuari emandako baliabideak ere. Jasotako babes publikoa nahikoa izan da, eta sostengatua. Argi izan da beti hemen garrantzitsua ez zela eraikin bat altxatzea, baizik eta eraikin horrek funtzio bat betetzea, eta horretarako funtzionamendu maila bat bete beharra zegoen. Laguntza publikoak lagundu du horretan, eta baita laguntza pribatuak ere.

Guggenheim fundazioaren sarean ere bazegoen museoa.

Periferiatik lortu nahi zuen museoak presentzia mundu gero eta globalizatuagoan. Hau ez da Paris, Londres, New York, eta, are, ezta Madril ere, eta horregatik erabaki zen sarean lan egitea, Guggenheim museoaren bitartez.

Azken urtean eman dituzun elkarrizketetan, halere, igartzen zaizu hurrengo urratsa egiten saiatzeko asmoa. Urdaibain eraiki nahi zen Guggenheim museoa da buruan duzuna?

Atezuan nago beti, uste dudalako museoak ere beti atezuan egon behar duela. Etorkizunean ere garrantzitsu izateko oraindik ere, eutsi egin behar zaio orain 25 urte izan zuen tentsioari eta anbizioari. Proiektu gisa ulertu behar da museoa, garapen etengabean, eta, hemendik hogei urtera ere bide onean jarraitzeko, orain zer egin erabaki behar dugu.

Horregatik Urdaibaiko proiektuaren beharra?

Hainbat gauza hartu behar dira kontuan: kudeaketan tentsioari eutsi behar zaio, eutsi egin behar zaio programazioaren mailari, aurre egin behar zaio transformazio digitalari, eta museoez espero denera egokitu beharra dago. Gero eta sozialagoak eta interaktiboagoak izatea eskatzen zaie museoei. Museoak beti izango dira espazio fisikoak, baina gero eta hibridoagoak izatera jo beharko dute. Bestalde, gaur egun dugun museoa XX. mende amaierako museo bat da, baina museo tradizional bat da funtsean. Mende amaieran museo batek izan behar zuenari erantzuten dio arkitektonikoki eta museografikoki, baina garapen bat egon da geroztik. Arteaz espero dena aldatuz doa, eta ikuspegi museologiko ezberdinak eskatzen ditu horrek. Horregatik pentsatu genuen museoak espazio luzapen bat beharko zuela, ez metro gehiago izateko, baizik eta bestelako metro batzuk izateko. Hor sortu zen handitze ez-jarraituaren ideia, eta Urdaibain jartzea pentsatu genuen. Egungo museoaren esperientzia urbanoaz aparte, erradikalki ezberdina izango zen esperientzia bat eskaini nahi genuen, esperientzia motelagoa, prozesuari erreparatuko ziona, landa giroarekin lotuagoa... Baina duela bederatzi urte sortu zen ideia, eta berrikusi egin beharko litzateke orain, nahiz eta oraindik ere ideia horrek indarrean jarraitzen duen. Bide horretatik edo beste bide batetik, baina museoak ezinbestean eduki beharko ditu espazio osagarriak, behintzat orain bezain erreferente izan nahi badu aurrerantzean ere.

Oraindik ez da publikoki jakinarazi museoa abiatu zuen erakundeen eta Guggenheim fundazioaren arteko lehen hitzarmena.

Publikoa izan da erakunde publikoentzat, [Eusko] legebiltzarrean, eta [Bizkaiko] batzar nagusietan. Maiz, duena baino garrantzi handiagoa ematen zaio akordioari. Ez dago ezer sekreturik orain 25 urte sinatutakoan, eta ezta orain berritutakoan ere. Nahiko sinplea da akordioa. Proiektu baten garapenean elkarlanean aritzeko borondatea adierazten du, eta, museoaren funtzionamendu autonomia errespetatuz, Guggenheim fundazioaren bazkide baten parte hartzea hartzen du kontuan, eta hark bere bildumak eta bere jakintza eta expertise-a eskaintzen ditu. Hogei urtez funtzionatu du akordioak, eta kontinuista izan da haren jarraipena ere. Autonomia handiagoa aitortu zaio.

Zertan igartzen da autonomia?

Museoak berak antolatu eta kudeatu ditu bertan aurkezten diren erakusketetariko asko, eta ez New Yorketik etorritako profesionalek. Orain hogei urte ez genuen horretarako esperientziarik, baina orain badugu, eta museoaren funtzionamenduan txertatuz joan da hori. Ona da hori. Autonomia handiagoa ematen dio, iraunkortasun bermea ematen dio, eta emaitzak onak dira, gainera. Ez da neurgailu garrantzitsu bakarra, baina hemeretzi urteko ibilbidean zortzi bider gainditu da milioi bat bisitariren langa, eta azken lau urteetan gertatu dira kasu horien erdiak.

Zuzendari artistikorik gabe jarraitzen duzue. Hutsunea da?

Ez. Funtzionatzeko modu bat da. Museo gehienek ez dute zuzendari artistikorik. Berezitasun bat da hori, adibidez, Thyssen museoaren kasuan. Bizefalia moduko hori dute haiek, baina normalena ez da hori izaten. Bilboko Arte Ederren Museoan, Reina Sofian, Prado museoan edo New Yorkeko Guggenheim museoan ez dago zuzendari artistikorik, zuzendaria dago, eta, kasu honetan, ni naiz zuzendaria. Beste kontu bat da nola antolatzen den museo bakoitza, eta nola funtzionatzen duen. Gure kasuan, saiatzen naiz autonomia oso handiarekin lan egiten, hala izan behar duela iruditzen zaidalako. Nik markatzen ditut norabidea eta garrantzitsutzat ditudan lerroak, eta, parametro horien barruan, esparru artistiko hutsean garatzen dira proiektuak. Zorionez, oso profesional onak ditu.

Azken sei urteetan, ez da bildumarako piezarik erosteko diru sailik izan. Buelta emango zaio horri aurten?

Sozietate edukitzaileko kontseiluak hartzen ditu erabakiak. 1996an sortu zuten Eusko Jaurlaritzak eta Bizkaiko Foru Aldundiak, eta bildumaren jabe izango den ondare sozietatea izan zedin sortu zuten. Baliabide publikoek sustatutakoa da museoaren bilduma osorik, eta haren jabetza ere publikoa da; gobernuarena eta foru aldundiarena. Museoak eskaintzen dizkien proposamenen artean erakunde horien ordezkariek hartzen dituzte erosketei buruzko erabakiak. Lau urteko epeetan funtzionatu du diru saila eten den arte; definitzen zen plan bat, eta haren araberako proposamenak egiten ziren.

Museoak proposatu, erakundeek erabaki, beraz.

Hori da.

Iaz greba bat ere izan zen museoan. Museoak azpikontratatutako Manpower Group enpresako aretoetako hezitzaileek lan baldintza prekarioak salatu zituzten. Nola bizi izan zenuen hori?

Egoera horiek desatseginak dira beti. Tristeak dira, eta tentsoak. Ordura arte oso harreman ona genuen langileekin. Oso momentu konkretua zen, hain justu ere, enpresa hark museoarekin zuen kontratua amaitzeko puntuan zegoelako, eta erabaki egin behar genuelako berriz ere azpikontratazioa aukeratu ala ez. Ordurako hasia genuen barne gogoeta prozesu bat programa horiei buruz, eta zerbitzu hura internalizatzea erabaki genuen, gainontzeko hezkuntza zerbitzu gehienak ere hala antolatuta daudelako.

Langileen inpresioa da protesta egiteagatik zigortu zenituztela.

Ez zen protesta egitea zigortu, baina eredua aldatu egin zen. Ez ditugu jarduera horretarako baliabideak murriztu: denbora gutxi eskaintzen zuen jende asko eduki beharrean, erabaki genuen lanaldi osoak egingo zituzten langileak kontratatzea.

Grebak ez zuen erabaki horretan eraginik izan orduan?

Ez, ez. Ereduari buruzko gogoetak ekarri zuen aldaketa.

Zuk zeuk ere maiz aitortu duzu museoan erakusten diren artelan gehienak artista estatubatuarrenak izaten direla, eta gizonezkoenak. Guztira, 59 bakarkako erakusketa egin ditu museoak, eta lau baino ez dira emakumezko artistenak izan. Hori aldatzeko planik badago?

Ez dago plan zehatzik. Datu horiek erakusten duten errealitatea ez zaigu gustatzen, baina artearen historiaren isla dira. Hori zuzenduz doa, ordea, eta, plan zehatzik gabe ere, gertatzen ari dena onartze hutsarekin, era naturalean haziko da emakumezkoen presentzia museoan. Halere, azken lauzpabost urteetako programazioari begiratuz gero, ohartuko zara emakumeei eskainitako erakusketen portzentajea askoz ere handiagoa dela. Niki de Saint Phale, Louis Bourgeois eta Yoko Onoren erakusketak antolatu ditugu, esaterako.

Azken urteetako hiru horiei esker heldu zarete laura.

Ez naiz defendatzen ari. Portzentajea zuk aipatzen duzun horixe da, baina, museoak urteotan izan duen garapenari begiratuz gero, ikusiko dugu emakumezkoen erakusketa horiek epe jakin batean kontzentratuta daudela, eta horrek zerbait esan nahi du. Hori are garrantzitsuagoa iruditzen zait, ez diolako plan bati erantzuten, eta ez dugulako erabaki hori hartu orain horrela jokatzea politikoki zuzenagoa delako, baizik eta eboluzio natural baten ondorio delako, artearen historiak gero eta gehiago aitortzen duelako emakumeek egindako lana, eta islatu egiten delako hori programan. Bada beste datu interesgarri bat ere. Adibidez, erakusten diren obrei begiratzeaz gainera, erakusketak antolatu dituzten emakumeen kopuruari erreparatzen badiogu, ohartuko gara %60 inguru direla. Argazki hori ezinezkoa izango zen orain dela urte batzuk.

Guggenheim fundazioko Estrategia Globaleko zuzendari orokorra ere bazara. Zer kokapen du Bilboko museoak Guggenheim konstelazioan?

Bilbok gero eta pisu handiagoa du konstelazio horretan, eta ona da hori. Egindako lanaren emaitza da. Zortzi edo bederatzi urte daramatzat nik postu horretan, eta Bilbon egindako lanaren isla da hori ere. Ona da Bilborentzat New Yorken fundazioan halako ordezkaritza izatea. Fundazioak nazioartekotze asmoari eusteko bermea da. Garrantzitsua da Bilborentzat hori gogoan izan dezaten, erakunde guztietan izaten delako introspekziorako joera, baita honetan ere.

Zu han egotea da Guggenheim sarea Bilboz gogoratzeko modurik onena, beraz?

Onena ez dakit, baina modu on bat bai. Ez da behartutako zerbait.

Ez duzu bidea zabaltzen aritu behar izan?

Tira, inoiz tokatu bazait, errealitatea alde izan dut. Bilbokoa museo egonkortua izateak asko lagundu du. Orain ez da proiektu ilusionagarri bat: errealitate bat da. Iaz, esaterako, bisitari gehiago izan zituen Bilboko museoak New Yorkeko museoak baino.

Berrikuntza beharrean irudikatu duzu museoa lehen. Hogei urte barru non irudikatzen duzu?

Ez dut irudi zehatzik, baina espero dudana da hemendik hogei urtera erreferente izango dela oraindik ere. Espero dut, halaber, hemendik hogei urtera aurrerapauso handia egingo dutela hiriak eta herrialdeak ere, eta espero dut panorama berri horretan museoak oraindik rol garrantzitsua izatea.