Maryse Conde, historia eta memoria

Maryse Condek, 2002ko elkarrizketa batean, honela iruzkindu zuen bere obra: «Segou-k [nobelak] afrikarren artean oso harrera txarra izan zuen, islama kritikatzen baitu; Les derniers rois mages ere [Azken errege magoak] ez zen atseginez hartu, afro-amerikarrei kritika egiten baitio; Desirada-k Guadalupeko gizartea kritikatzen du, bai ama-alaben arteko harremanak ere. Uste dut nik idatzitako liburu guztiek, modu batera edo bestera, defentsa erreakzio bat piztu dietela irakurle klase batzuei». Nolanahi ere, gaur egunean Conde idazle estimatua da oso, eta aitortza eta sari ugari jasotakoa bere obra zabalagatik, XXI. mendean batik bat. Horien artean entzutetsuena zera izango da, 2018an eman zioten Akademia Berriaren Literatura Saria, zeina Literaturako Nobel sariaren alternatiba gisa eratu zuten, urte hartan eman gabe geratu baitzen akademian izandako eskandaluak zirela eta. Sari emaileen esanetan, Conderen obrak «kolonialismoaren sarraskiak eta kolonialismo osteko kaosa deskribatzen ditu, hizkuntza zehatz eta aldi berean hunkigarri batean».

Conderen bizi ibileretan bada zer kontatua franko. 1937an jaio zen, Karibe aldean, Guadalupen, familia burges kultu batera, eta kultura frantsesean erabat murgilduta. Gazterik lekutu zen Guadalupetik Parisa, ikasketak egitera, eta gero, 25 urte bete gabetan, Frantziako Gobernuak Afrikan barrena lan egiteko abiarazitako programa batean izena eman, eta Boli Kostara aldatu zen, frantseseko irakasle. Ghanan, Ginean eta Senegalen ere ibili zen gero, eta bertatik bertara ezagutu zituen herrialdeotako deskolonizazio eta independentzia prozesuekin lotutako mugimendu iraultzaileak. Arrunt gorabeheratsua eta zaila izan bide zuen Afrikako bolada hura, kontrako eztarrira joan baitzitzaizkion, besteak beste, maite kontu zail eta korapilatsuak, herritik besteratuaren deserrotzea eta noragabea, amatasun esperientzia gatazkatsuak, azaleratu ezindako idazletzaren borborra. Aldi hura akabatu eta Afrikatik joandakoan ekin zion bete-betean idazle akademikoaren bizimoduari.

1976an kaleratu zuen aurreneko eleberria, Heremakhonon, eta ordutik eman ahalean jardun da literaturan, bere kasa idazten bai baina, azkenaldian horretarako ezindua dagoenez, baita diktatzen ere. Genero ugaritan aritutakoa da: antzerkigintza landu du, bai saiakera, memoria, narratiba eta gazte literatura ere, besteak beste, baina haren idazlan nagusiak bi taldetan bereizten dira: fikzio historikoa eta memoriagintza. Conderen lanik arrakastatsuenetako batzuk fikzio historikoaren esparruari dagozkio, non gehienbat Afrikaren, esklabotzaren edo artez edo moldez esperientzia kolonialaren memoriari lotutako istorioak kontatzen baititu. Halakoa du Heremakhonon bera, bai Segou ere, bi liburuko saga arrakastatsua; 1984an eta 1985ean argitaratu zen, eta oraindik ere horixe kontsideratzen dute askok Conderen obra nagusia. Afrikako Bambara inperioaren gainbehera kontatzen du, saga familiar mardul baten ikuspuntutik, eta mihise historiko aberatsa ondu izana estimatzen zaio nobelari, bai Afrikako historiaren parte bati ikuspegi propiotik erreparatzea ere. Fikzio historikoaren kategorian sartzen dira orobat Conderen Moi, Tituba sorcière (Ni, Tituba sorgina) eta La migration des coeurs ere (Bihotzen migrazioa), besteak beste. Lehena Salemgo «sorginen» epaiketa ezagunek ardazten dute: XVII. mendearen akaberan, AEBetako Salem herri inguruan, kristau puritanismo muturreraino gaiztotu batek urrikirik gabeko sorgin ehiza bat piztu zuen. Conderen eleberriak prozesu horren benetako biktima bat du protagonista, Tituba, Afrikatik esklabo ekarria Massachusettseko komunitate puritano hitsera. Beste eleberria, Bihotzen migrazioa, Emily Bronteren Gailur ekaiztsuak-en berridazketa poskolonial bat da, Karibe aldean girotua eta jatorrizko eleberria aski libreki eraldatzen duena.

Memoriaren bidezidorrak

Fikzioa eta memoria nahasten edo memoria fikzioratzen duten liburuei dagokienez, Bihotza negar eta irri euskaraz argitaratu berria eta La vie sans fards haren jarraipena (Bizitza bere biluzean) dira lan nagusiak. Lehenak Ene haurtzaroko istorio egiazkoak du azpititulua, baina, egiazkoak izanagatik, kontakizunok umezaroaren magian gandutzen dira, lanbro literario batek erdi tapatuta, eta horrek kronika biluzitik urruntzen du liburua. Lan ederra da, kontakizun bakoitza gozoki baten gisan leitu eta ondo goxatzekoa. Conde herritik kanpora estudiatzera joan arteko kontuak aletzen ditu, eta horren ondorengo aldiari heltzen dio Bizitza bere biluzean-ek. Lehenaren zeharo bestelakoa da; kronika gordin eta lirismo gutxiko batean kontatzen ditu jaioterria utzi ondoko ibilera eta gogoetak, eta idazketa bera ere etena du, eta ia apunte gisakoa. Liburu horretan dago Afrikako boladaren kontakizun gorabeheraz betea, besteak beste.

Izan fikzio hutsezko lanak ala memoria ariketak, Condek lehen pertsonan idazten duenean oso iguala izaten du ahots narratiboa, eta horrek fikzio historikoko pertsonaia ugariri memoria lanen kutsu autobiografikoa ematen die. Tituba sorginaren istorioa, narratzeko eta mintzatzeko moduagatik, Bihotza negar eta irri-ko narratzaileak berak kontatua izan zitekeen. Pertsonaietan ere badira tipo errepikatuak: sarria du Condek, esaterako, emakume sufrituaren irudia, gizonen batenganako maitasunak itsutua eta galbideratua, eta sufrikario eta penek ia melodramaraino kolpekatua. Bestalde, fikzio zein memoria, Conderen kontakizun guztiak izaten dira peripeziaz beteak, erritmo bizikoak eta irakurleari aise sartzen zaizkionak; funtsezko ezaugarriak, ziur, Condek gaur egun duen estimura ailegatzeko.