'Maitea': memoria, magia, mitoa

Plazaratu berritan, 1987. urtean, Toni Morrisonen Maitea eleberriak sekulako arrakasta izan zuen, kritikarien artean bezala irakurleen artean ere. National Book Award sarirako izendatu zuten, baina ez zuen irabazi, eta, erabaki horren kontrakarrean, AEBetako beste 48 idazle beltzek —tartean zirela Angela Davis, June Jordan eta Maya Angelou— protesta-gutun bat argitaratu zuten The New York Times-en, salatuz sari-emaileek «utzikeria apetatsua eta mingarria» izan zituztela, eta penaz esplikatuz ezen James Baldwin ere, zeina urte hartan bertan zendu baitzen, sari hura jaso gabe geratu zela motibo berak zirela kausa. Handik urtebetera, Maitea nobelak Pullitzer saria jaso zuen.

Arrakastak arrakasta, Maitea-k ez zuen kritikaren ahobatezko babesik izan. Gerora oso goretsia eta aztertua izan den arren, batik bat ikasketa kulturalen eremuan, orduko hartan sentimentalkeria eta sentsazionalismoa egotzi zizkion inork, eleberriak esklabotzaren gaia lantzen duen moduagatik. Eta onartu behar da aldian-aldian melodramara lerratzen dela testua: «Malko freskoak kliskatuz hurbildu zitzaion Denver... hitz bat edo barkaziozko seinale bat jasotzeko irrikaz». Agian ezin saihestuzkoa izango da hori, ikusita nobelak intentzio nagusietako bat duela AEBetako esklabotzaren gai lazgarri eta pisutsua alde emozional eta humano batetik lantzea, «esklabotzaren instituzioa bera» obraren erdigunetik desplazatuta, Morrisonek elkarrizketa batean erreibindikatu zuenez. Alde humano horretatik, eleberriak sakon eta bista-bistan esploratzen ditu esklabotzaren giza pairamenak eta saminak, baina bere errealismoaren gordinean gehiegi laketu gabe. Esklabotza, izan ere, nobelaren trama nagusiaren iraganean datza, eta orainaldira esklabotza ondoko traumak iristen dira, hau da, esklabotzaren memoria bera, iraganetik pertsonaiak tormentatzen dituena. Iraganaren oinaze-minen itzulera etengabe horretan ardazten da eleberria, memoria ez nostalgiko baizik sufriarazle baten inguruan, eta ardatz horrek orobat biltzen ditu bai kontaera, bai istorioa bera.

Sethe protagonista esklabotzatik ihes egindako emakume bat da. Haren alaba Denver askatasunean jaio zen, eta Bluestone Roadeko 124.ean bizi dira biak, herritik bazter, haur baten espirituak etxea sorgindua daukanez. Tramaren abiaburuan, Paul D, Setherekin batera esklabo jardundako gizon bat, 124.eko etxera iristen zaie, eta haurraren espiritua uxatzen du. Hilak eta biziak kontakizun osoan nahasten dira, berdintasunean, iraganaren oroitza orainera bueltatzen den bezainbatean. Hala, nobela errealismo magikoaren oihartzunean ezartzen da, eta gordinkeria hutsetik aldentzen, baina ez elementu magiko edo naturaz gaindiko horiek esklabotzaren bortitza makillatzen edo ezkutatzen dutelako, baizik eta, era horretan tankeratuta, istorioa areago sakontzen delako memoriak (etxetik uxatzeko eginahalak gorabehera) behin eta berriro itzultzeko duen jaiduran.

Forma eta funtsa, bat

Memoriaren itzulera hori kontaeran bertan ere gauzatzen da, eta forma eta funtsa ezin bereizi horretan nabarmentzen da Maitea bere ederrenean. Denboran atzera eta aurrera doa etengabe, ziklikoki, pertsonaien orainetik iraganera eta atzera ere bueltan; sarritan, testuak oroitzapen edo metafora igualen ehizan ematen du nobela osoa, irudiak errepikatuz eta aldiro beste errealitate-txatal bat gaineratuz. Kontamolde hori are konplexuagoa da denbora-jauziei ikuspuntu-aldaketak ere gaineratzen zaizkielako, nobela pertsonaiaz pertsonaia baitoa lehen, bigarren eta hirugarren pertsonetan barrena. Kontaera inteligente eta poetiko horri idazmolde liriko eta indartsu bat eransten zaio, bai eta narratzaile bikain eta neurtu baten teknika doia ere (Harold Bloom zenak bi ezaugarriok miresten zizkion Morrisoni, estilismoa eta narrazioa). Istorioak (ezen ez tramak) aurrera bainoago barrura egiten du, geruzaz geruza eta pertsonaiaz pertsonaia iragan lazgarri batean sakonduz, esklabo-garaietako izugarrikeria bortitz eta oso grafikoen artetik, istorioaren (ezen ez tramaren) gunera iritsi arte, epizentroko gertakarira: ama batek alaba hiltzen duenekora.

Infantizidaren mitoak oihartzun luzea du literaturan eta mitoetan, hala Mendebaldeko tradizioan nola Mendebaldetik kanpo ere. Esate baterako, greziar mitologiako figura nabarmenetako bat da Medea, zeinak, labur-zurrean, Jasonen eta bien umeak akabatu baitzituen, senarraren bengantza hutsez antza, hark beste emakume batengana bildu eta Medea abandonatu zuelako. Mitologian sarri agertzen da senarraren jelosia hutsez seme-alabak hiltzen dituen emakumea, eta Maitea ere tradizio horrekin harremanetan dago, kontraposizioz besterik ez bada: izan ere, Maitea-ko infantizidak haurra esklabotzatik salbatzeko akabatzen du, Euskal Herrian ezaguna den beste mito baten antz nabarmenean. Baliteke, baina, Maitea eta Medea hain bestelakoak ez izatea: Raul Garrigasait filologo klasiko katalanak adierazia du Medearen ekintza bengantza soila baino gehiagotzat jo litekeela, jakin behar baita, Garrigasaitek dioenez, Medea outsider bat dela, bakarrik eta bakarturik dagoena bere sorgin-ezagutza eta kanpotar-izaera direla eta; halatan, umeekiko loturak etetea bere burua askatzea ere bada, Maitea-ko infantizidak ere alaba askatzen duen hein makabro berean.

Beraz, Maitea eleberriak mitologiaren sakonera ere jotzen du, eta, hondo horretatik, esklabotzaren azterketa ezinago politiko bat egiten, errealismo magikoaren doinuan errezitatuz (eta itxuratuz) memoria lazgarri eta torturatu baten etengabeko itzulera.