«Literatura eskribautzarekin nahasten da»

Elefante txori-bihotza eta Krokodiloa ohe azpian idatzi zituenaren etxeko egongelan, krokodiloa sofa gainean dago, artile berde-berdez jantzia, eta elefanteari buruzko liburukote bat txoko-mahaian, azal zurikoa. Edouard Louisen En finir avec Eddy Bellegueule ari omen da irakurtzen oraintxe. Idazten, ez, ez da ari. «Azken liburu honi buelta ematen ari naiz, atseden pixka bat hartzen», esan du Mariasun Landak (Errenteria, Gipuzkoa, 1949).

Testamentutzat jo zuen Inazio Mujika editoreak zure Txikiaren handitasuna literaturan hau aurkezpenean.

Bai. Egokiagoa litzateke legatua hitza, hala ere. Horixe baita. Badut adina horretarako. Ez dut uste hemendik aurrera iritzi desberdinak izango ditudanik [barreka]. Horregatik, liburu honek badu legatutik. Baita artikulugintza generoa aldarrikatzetik ere.

Pixka bat itzalpean zegoen nire lan arlo bat, prosagilearena, bildu, moldatu, galbahetik pasatu, eta txukun azaldu nahi nuen. Idazten hasi nintzenetik, artikuluak eta zutabeak, fikzioa ez diren testuak argitaratu izan ditudalako prentsan. Anaitasuna aldizkarian lehenik, Punto y Hora, Egin eta beste hainbat plazatan gero. Eta irakaslea izan naizenez urte askoan, txostenak-eta egin izan ditut, lanbidearekin lotuta.

Bilduma irakasle eta liburuzainentzat omen da, batez ere.

Bai. Baina literaturan interesa daukan edonorentzat modukoa da. Hizpide dut, esaterako, liburu batekin topo egitea, txoratzea eta aldatzen zaituela sentitzea, esperientzia literarioa, zer den. Irakurketa-idazketa harremanak ere bai. Niretzat, literatura klaseak ematea beti delako bizikletan ibiltzea bezala: irakurri eta idatzi, irakurri eta idatzi; testuen azterketa pixka bat alboratu eta sormena bultzatu. Didaktika aldetik, zailagoa da jendea sortzera bultzatzea, klase magistrala ematea baino. Neuk ere eman izan ditut halako klaseak, noski, baina askoz interesgarriagoa zait lehiarik gabeko giro sortzaile bat sustatzea.

Horrek ez al du esan nahi egungo hezkuntza sistemak bultzatzen duenaren kontra aritzea?

Ni unibertsitatean egon naizen urteetan, bada, hautazko ikasgai bat bazen, Literatur Lantegiak izenekoa, eta hor espezialitate desberdinetako jendea batzen zen. Giro horretan egiten genuen lana, eta ikasleak, zoratzen. Testuetan sakonduz, ikasiz, baina, batez ere, asko hitz eginez. Idatzi baino lehen, pentsatu eta hitz egin egin behar da. Asko. Hori guztia esperimentatu ahal izan dut nik unibertsitatean. Irakurtzen duzunetik ikastea eta zeuretik ateratzea. Halaxe egin gara idazle, ezta? Besteren liburuak irakurriz eta nola egin duen gogoetatuz. Imitazioz ere bai, ezta?

Liburuan diozu: euskal literatur sistema egoera diglosiko batean ari da garatzen. Txikitasun horretan, txikitzat jo ohi den genero bat lantzea erabaki zenuen.

Haur eta gazte literatura oso termino zabala da. Helduen literaturarekin lotzen da ia-ia. Askotan aipatzen da «etiketarik gabeko literatura», eta neuk ere bai, benetan etiketatzen gaituena hizkuntz gaitasuna eta gaitasun literarioa baitira. Kontzeptu bi horiek gakoa dira. Zuk izan ditzakezu gelan 15 urteko irakurleentzakoak omen diren liburuak irakurtzeko gauza diren neska-mutilak. Kaleko heldu asko eta askoren hizkuntz gaitasuna gazte literaturarena da, baina sistemak esaten dizu ezetz, hori ez dela helduentzat, gaztetxoentzat baizik, eta, akaso, euskarazko liburu oso aproposak lirateke horiek heldu horientzat. Behin horiek irakurrita, agian, helduen literatura deitzen dioguna irakurtzeko gauza izango lirateke irakurleok. Testuak irakurtzeko gaitasun literarioarekin ere, gauza bera. Sistemak zer egiten du, baina? Adina zehaztu.

Normalki, gaitasun literarioa daukanak —asko irakurriz landu duenez—, hizkuntz gaitasuna ere badauka. Baina badira dezenteko hizkuntz gaitasuna izan arren literariorik ez daukatenak, ez dutelako literatura askorik irakurri. Eta hori lotuta dago, nire ustez, gaur egun asko goraipatzen den kontu batekin, «oso erraz irakurtzen da» esaldiarekin.

Esaldi horrek harritzen zaitu?

Argi gorria pizten dit barruan. Ez dakit hori ote den neure testuentzat nahi nukeen adjektiboa. Liburuan bada testu bat, Azeituna eta txotxa izenekoa, eta hori da: erraza nahi baduzu, emaiozu txotxa zuzenean jendeari, ez azeituna, zurrupa dezan. Gatzik gabea da, ezta? Bada, zailtasunak ere badu bere satisfazio literarioa.

Egia da fikzioaren esparrua izugarri zabaldu dela ere. Gure haurtzaroa telebistarik gabekoa zen, eta irakurtzea ondo pasatze hutsa zen. Gaur egun, hori izugarri zabaldu da. Zer eska diezaiokegu, beraz, irakurketari?

Liburu honetan ageri da galdera horri behinola eman zenion erantzuna.

Bai. Eta eusten diot. Barne mundura itzultzea, barne komunikazio edo bizipen propio bat lortzea liburuaren eta zure artean, hizkuntzaren oihartzun bat aurkitzea eta beste eska diezaiokegu, beharbada, literaturari. Roland Barthesen esaldi horri lotzen natzaio: literaturak ez du ibiltzeko balio, baina arnasa hartzen laguntzen digu. Arnasa eman dizun hori ez da azaltzen erraza. Irudiak bere erritmoa inposatzen du, eta irakurketan geuk inposatzen dugu gure erritmoa. Ahots bat entzuten duzu testutik, eta erantzun egiten diozu. Idaztea ere, neurri batean, bada beste liburu bati, batzuei erantzutea. Hori da testuartekotasuna. Testu asko eta asko libururen bati erantzuteko gogotik etorri dira.

Zu hasi zinenean baino errespetu handiagoa al zaio gaur haur eta gazte literaturari?

Ez naiz gauza sentitzen halako juzgurik egiteko. Iruditzen zait esparrua zabalduz eta handituz joan dela, baina beti izango da bigarren mailako zerbait sistema literarioarentzat. Idazle zenbaitentzat ere bai: haur edo gazte literatura landuko dute askok beste obra garrantzitsu bat egin bitartean. Eta orokorrean ari naiz, ez euskal idazleei buruz bakarrik. Aldi berean, uste dut literaturgile finek generoa estimatzen dutela. Badakitelako lan batzuk oinarrizkoak direla literaturaren historian. Lewis Carrolen Alizia lurralde miresgarrian, Antoine Saint-Exuperyren Printze txikia, Hans Christian Andersenen lanak...

Zenbait idazlek irauteko bide bakanetakoa omen dute.

Bai, bai, hori ere esaten dute. Hor bada paradoxa bat, gehien saltzen eta irakurtzen dena haur eta gazte literatura baita. Hor merkatua dago, zalantzarik gabe. Idazleak, urte askoan, anbibalentzia horretan mugitu izan dira.

Ni hasi nintzenetik merkatua zenbat zabaldu den eta zenbat egile sortu diren ikustea gozamena da, baina, hala ere, oraindik ez dauka beste literatur genero batzuek besteko prestigiorik.

Liburuan behin baino gehiagotan diozu zeure idatzi beharrari erantzunez aritzen zarela. Oraindik ere esan beharra ere...

Ni genero bat ari naiz lantzen, alde batetik, eta horrek baditu bere kodeak eta ezaugarriak. Eta kode horretan norbere buruaren adierazpidea aurkitzen du idazleak. Ez da helburu buenista batekin idazten. Eta batzuetan halako eskaerak etorri izan zaizkigu. Orain dela urte asko, «B eredukoentzat idatzi beharko da», esaten zizuten. Eta bai; eta D eredukoentzat; eta ekologista direnentzat; eta hamaikarentzat. Baina nor naiz ni? Kontua da auzitan jartzen dela haur eta gazte literaturaren literaturtasuna. Beste generoekin ez da hori gertatzen.

Heziketarekin lotzen delako, sormenarekin baino gehiago?

Egia da batzuetan utilitarioa dela, didaktikoa. Hainbeste gauza bildu dira haur eta gazte literaturaren izenpean... Bestalde, hainbestetan aipatu izan da gure barneko umetasuna, baina ume hori ez da edozein egunetan agertzen. Haur literaturak umetasunari irekitzen dizkio ateak, zuk zeuk jolas egiteko, dauzkazun zenbait arazo irudimenaren bitartez transzenditzeko. Nik ez dut liburu asko, baina hala idatzi izan ditut denak. Egia da. Ezin zuen bestela izan. Nik badut nire ogibidea, aizu. Edo adierazpide bat da, beraz, edo idazteak ez du interesik niretzat.

Diziplinatua al zara?

Ez askorik. Eta ez dut egunero idazten. Egunero egoten naiz pentsatzen, hori bai. Idazteko ekintza fisikoa azken momentuko zerbait da. Bitartean, burua lanean ari da, gauzak lotzen eta baztertzen, eguneroko oihanean begiratzen, pertsonen portaerari —sentimenduen kudeaketatik hasita— erreparatzen. Gero, idazten hasten naizenean, ofizioa badudala esango nuke.

Elefante, krokodilo, arkakuso... Hainbat animaliaren bitartez sortu izan duzu fikzioa. Zein duzu orain animalia totemiko?

Animalioz baliatu naiz. Idatzita eman ditudanean, geltokiak balira bezala utzi ditut atzean, zorionez, bidean aurrera egin ahal izateko. Eta hori da benetan interesgarria niretzat. Hala ez balitz, Txan fantasmarekin segituko nuke. Baina ez dut hori nahi izan. Idaztea maite baduzu, zure bidetik segitu behar duzu, esperimentazioan. Gozatu egiten dut idaztean aurkitzen ditudan oztopoak gainditzeko bilaketa horretan, bat-batean bururatutako irteerak aurkitzen ditudanean.

Zure lanak asko itzuli izan dira. Esana duzu duela hamarkada batzuk baino gutxiago itzultzen direla egun euskal lanak inguruotako hizkuntza gutxituetara.

Nire ibilbidean aldaketa handia ikusi dut. 1980ko hamarkada oso emankorra izan zen. Txan fantasma euskaraz atera eta lau hilabetera, adibidez, katalanez eta gazteleraz zegoen. Galegora ere itzultzen ziren. Nire belaunaldikoon lanak katalanez, galegoz zein euskaraz irakur zitezkeen. Hori dena eten da. Trantsizio ondoren, elkarrekiko interes eta ezagutza handiagoa zegoen orain baino. Galeuscak ere bazeuden. Horretan, asko aldatu da egoera.

Gaur egungo egile gazteak agian serbiarrekin, finlandiarrekin eta besterekin harremanetan daude; akaso, ikaragarri zabaldu dute eremua...

Estatu baten babesa duten hizkuntzak dira horiek.

Bai. Eta euskarazko lanak gaztelerara itzultzeko ere zaila dago. Ez dago interesik, baina ez dut uste interesik eza denik kausa, beste zerbaiten ondorioa baizik. Hau da, hori epifenomeno bat dela uste dut, gertatzen den zerbait serioagoaren ondorioa. Ez dut uste gu ez gaituztelako maite edo guk besteak ez ditugulako maite gertatzen denik. Arazo politikoek ere izango dute parte bat, baina zerbait gertatu da literaturan: bai bestsellerrekiko joera, bai itzulpen anglosaxoiekikoa, bai globalizazioa, bai argitaletxeen fusioak... Gauza asko. Gauza batzuk buelta daitezke, literaturak giza behar handiei erantzuten dielako, baina orain elgorriak jota gaude, nolabait esatearren.

Feminista zara. Haur eta gazte literatur idazlea ere bai. Neskentzako eta mutilentzako ipuin bildumez betetzen ari zaizkigu dendetako apalak.

Bizitzen ari garen garaiak oso konfusoak dira, eta ilunak. Batetik, gizarte zahar tradizional baten eraginpean gaude, eta, era berean, teknologiak ere irekitzen duen aro berri baten aurrean. Nahaste-borraste handia dago gizartean bertan, baina baita geure baitan ere. Ez dakit... Datozen umetxoek garbiago izango dute agian, baina gure belaunaldia galduta-edo ikusten dut. Halaxe suertatu zaigu. Gure balioak aldarrikatzen ditugu, jakina.

«Galdetzen dut ia gizarte sexista eta patriarkal batean idatz ote daitekeen halakoa ez den literaturarik eta zer neurritaraino... desfase handi bat gertatu gabe. (...) Nahikoa al dira asmo onak?», galdetu duzu liburuan.

Zuzentasun politikoak ere hainbat eremu hartu ditu, eta zelatan dago, hau ekologista, hura arrazista, bestea sexista ote den. Eta, aldi berean, gizartea zaharra da oso, eta inertzia handiak ditu. Sexismoa ez da belaunaldi batean edo bitan bukatuko. Idazle naizen aldetik erantzun izan dut ea niri eskatu behar didaten liburu ez sexistak egiteko. Nik literatura egin nahi dut, lehen esan dut. Literatura eskribautzarekin nahasten da. Eta ez. Oso azkar doa dena. Eta literaturari eta irakaskuntzari faltsuak diren aldaketa batzuk eskatzea itxurakeria da.

Horren guztiaren aurrean bururatzen zaidan arma bakarra da gure zentzu kritikoa ez galtzea; gauza izatea gutxieneko distantzia bat gorde eta igortzen zaizkigun mezuak geure galbahetik pasatu ahal izateko. Zurrunbilo betean gaudela iruditzen zait.

Euskal literatur sisteman ere gizonek zuten nagusitasuna gutxitzea zail ikusten zenuen duela hainbat urte. Orain ere bai?

Ez. Azken bi hamarkadetan asko aldatu da egoera, zorionez. Belaunaldi kontua izan da. Euskal literatura, alde horretatik, normalizatzeko bidean da.