Literatur bidaia bat Tanzaniara

2021eko urriaren 7ko goizean, hamabi lerroko biografia labur bat baino ez zuen ingelesezko Wikipedian, eta beste hiru irabazi zituen eguerdirako, Literaturako Nobel saria jaso eta gutxira. Hamar eleberri bazituen kalean ordurako, guztiak ingelesez eta guztiak migranteen esperientziari buruzkoak, eta literatura postkolonialari eskainitako hainbat ikerketa akademiko garrantzitsu ere gidatuak zituen, baina radar gehienetatik kanpo zegoen Abdulrazak Gurnah idazle zanzibartarraren izena, eta sari hari esker zabaldu zen mundura. Ziztuan. Urtebeteren buruan, sari horrexi esker heldu da orain haren lana euskarara ere, Nobel saria jasotzen duten idazleen lana itzultzeko Jokin Zaitegi sariketaren babesarekin itzuli baitute haren Paradisua eleberria Joxe Mari Berasategi eta Maialen Berasategi itzultzaileek, eta Elkar argitaletxeak eman du argitara.

Tanzanian girotuta dago eleberria, Lehen Mundu Gerraren aurretxoan, eta Yusuf izeneko mutiko bat da kontakizunaren protagonista. Hautsak hartutako etxe eta inguru batean, zorpetutako familia batean. Tartean behin, Aziz izeneko osaba agertuko zaie etxera, baina, itzultzaileek zehaztu dutenez, izenak izen, Aziz benetan ez da inoren osaba, «aitari dirua utzi dion gizon bat baizik», eta, zor hori kitatu artean, sasoi hartako ohiturei jarraikiz, aitak haren esku utziko du semea. Azizen herriko dendan hasiko da laguntzen, baina, gero, bidaia bat egingo dute herrialdearen barrualdera, ezezagun zaizkien biztanleen eta kulturen artera, dendarako lehengai bila.

Eta, Maialen Berasategik zehaztu duenez, beraz, bidaia «poliedriko bat» kontatzeko baliatuko du idazleak protagonistaren joan-etorri hori. Alde batetik, haurtzarotik helduarorako bidaia bat ere bai baita eleberria, itzultzailearen hitzetan, eta, bestetik, norbere familiaren «mikromundutik» abiatu eta «abaro horretatik kanpoko munduaren zabal gerizperik gabera» egindako igaroaldia ere kontatzen baitu lanak.

Gurnahk 1987an eman zuen argitara bere lehen eleberria: Memory of Departure. Eta 1994an argitaratu zuen Paradisua, bere laugarren nobela izan zena. Eta, hain zuzen, egilearen ibilbideko obrarik esanguratsuenetako bat delako hautatu zuten Jokin Zaitegi sariketaren deialdirako haren arduradunek.

Itzultzaileek zehaztu dutenez, gainera, idazleak beste lanetan ere behin baino gehiagotan landutako hainbat gai agertzen dira Paradisua-n: deserrotzea, koldarkeria, eta beheratuen etorkizunik eza, kasurako.

Eta deserrotze hori kontatzeko moduagatik eman zioten Literaturako Nobel saria. Hitzez hitz. «Irmo eta errukitsu sartzeagatik kolonialismoaren ondorioetan eta errefuxiatuak kulturen eta kontinenteen arteko leizean duen patuan».

Muturrera eraman du Paradisua liburuaren sinopsia Maialen Berasategik: «Liburu honek, laburbilduz, desagertua den mundu bat kontatzen du, europarren kontakizunei kontrajarrita, afrikar ikuspegi bat erakusteko, baina errealitate hori inondik ere idealizatu gabe». Eta, itzultzaileak esan duenez, hizkuntza gehiegi kiribildu gabe egiten du hori idazleak. «Narratzaileak, esplikatu ez, erakutsi egiten digu, eta azalpenak edo ondorioak irakurleak berak aterako ditu».

Idazlearen biografiak haren hizkuntza hautuan izan duen garrantzia ere hartu du ahotan Joxe Mari Berasategi itzultzaileak. Zanzibarren jaio eta ama hizkuntza swahilia izan arren, Gurnahk ingelesez egin baitu bere literatur ibilbide guztia. 18 urterekin heldu zen Londresera, sorterritik ihesi. Han egin zituen ikasketak, eta han aritu da gerora ere literatur irakasle, Kenteko Unibertsitatean, besteak beste idazketa postkoloniala eta kolonialismoari lotutako diskurtsoak ikertzen.

Essays on African Writing izeneko artikulu bildumarako Gurnahk idatzitako hitzaurrea hartu du gogoan Berasategik. Afrikar idazleek beren lanetan erabiltzen dituzten hizkuntzen gaiari heldu zion bertan autoreak. Itzultzailearen hitzetan, Gurnahk testuaren hasieran aitortzen du Europako hizkuntzak afrikarren eskura egotea biktimenganako «harrokeriaz eta mespretxuz» hasi eta mantendutako proiektu inperialista baten ondorio dela, baina hizkuntza horiek baliatzeko aukeraren alde azaltzen da gero. «Gurnahk irmo adierazten du ingelesez idazteak berak, berez, desafio egiten diola narratiba inperialistari; azpikoz gora jartzen duela eta aurre egiten diola Europaren diskurtso desitxuratuari».

'Kontraidaztea'

Baina, Joxe Mari Berasategiren hitzetan, bada galdera bat airean uzten dituena Gurnahk ingelesa erabiltzearen alde darabiltzan argudioak. «Ea kontraidaztea izan behar ote lukeen Afrikako idazle postkolonialek edo hirugarren munduko beste edozeinek ingelesez idazteko arrazoi bakarra».

Jokin Zaitegi itzulpen sariak 35 urte beteko ditu datorren urtean. Arrasate Euskaldundu Dezagun elkartea da haren bultzatzailea; Laboral Kutxaren eta Arrasateko Udalaren laguntza izaten du horretarako, eta Elkar argitaletxeak ematen du argitara lana, ondoren. Zabalik da jadanik aurtengo deialdia, eta, oraingoan, Literaturako Nobel sariaren aurtengo irabazle Annie Ernaux idazlearen La Femme Geleé liburua itzultzeko izango da saria. Urtarrilaren 6ra arte egongo da zabalik itzuli beharreko lagina aurkezteko epea.