Libertimenduen hats berria

Urteko sasoia eta urteroko hitzordua markatzen du libertimenduak. Inaute garaia; negutik udaberrirako bidea. Markatzen du garaia eta markatzen du jendeen elkarretaratzea, borobilean, plazan. Espazio bat eta denbora bat, soziala eta politikoa.

Azken urteotan Euskal Herriko xoko ezberdinetan piztu dira libertimenduak; Baxenabarretik eta Lapurdira, baita Nafarroa Garaira ere. Errituala bilakatua da zenbaitzuentzat, berriagoa da beste batzuentzat. Hala, sei libertimendu emanen dituzte aurten. Lehena bihar goizean, Luhusoko plazan (Lapurdi). Makea, Lekorne eta Luhusoko gazteek muntatua dute hori. Ondoko asteburuetan Donapaleun (Baxenabarre), Donibane Garazin (Baxenbarre), Iruñean, Irisarrin (Baxenabarre) eta Esnazun (Baxenabarre) izanen dira besteak.

Dantzak, bertsoak eta zirtzilen jokoa uztartzen ditu libertimenduak. Hiruren artean kausitzen da oreka. Plazan osatzen den zirkuluaren erdian dute espazio librea zirtzilek. Hor dute sortzen kontraboterea; boteredunen zirikatzea, urteko gertakarien salatzea eta tabuen haustea. Salbaiak dira zirtzilak, zikinak. Ez dira deusen lotsa eta bazterren inarrosteko denbora eta lekua dute plazan, umorez, arrailerian. Hori baimentzen baitie libertimenduak. Hauen oposizioan dituzte dantzariak, eder eta dirdiratsu, udaberriari deika. Gizartearen ordena errepresentatzen dute hauek. Eta hauen denen epaitzeko, hor izanen dira bertsolariak.

Sormena, herritik abiatua

«Garazik ez libertimendurik ukatea bigarren aldiz segidan, hori bai gogorra zen. Gaizki sentituko ginen ez bagenu egiten, behar bat balitz bezala zen». Erdi arrailerian, eta alta erdi egiaz; hala mintzatu da Elixabet Etxandi. Beste bederatzi lagunekin, zirtzil gisa arituko da otsailaren 23an, Donibane Garazin. Miren Artetxe eta Aimar Karrika ariko dira bertsotan.

Badu hamabost urte libertimendua berpiztu zutela Garazin —Antton Lukuk bultzaturik—, eta, urtero muntatu dute orduz geroz, iaz salbu. Baina hatsa berriz abiatu, eta belaunaldi gazteak hartu du segida. «Bitxi da ez nehoren ukatea gu baino zaharrago, baina eginen dugu zerbait», azaldu du Etxandik. «Bada beldur bat, ez baita beti erraz plazara ateratzea, baina zirtzilkerietan aritzeko gogoa handiagoa da». Edozein gisaz, zirtzilak plazan izatea «beharrezkoa» dela uste du Etxandik.

Irisarrin ere, karrikak eta plaza hartuko dituzte herriko gazteek, otsailaren 29an. Horietariko bat izanen da Jean-Marie Oillarburu.«Gure artean aipatua genuen libertimendua egin nahi genuela, uste baitugu inauteriak funtsezkoak direla gure kulturan». Hala, urritik geroz trebatzen dihardute; lehenik inprobisazioak, gero testuaren idaztea. Lukurekin ikasia dute metodologia, taldearen erdiak jada parte hartua baitu Garaziko libertimenduan pasatu diren urteetan. Bestalde, Luhuso, Makea eta Lekorneko dantzariak hurbilduko zaizkie. «Harremanak sortu ditugu haiekin, bi lekuetan libertimenduak egin nahi genituelako baina hemen dantzariak eskas genituelako». Bertsotan aritzeko, berriz, Ramuntxo Christy eta Maddalen Arzallus bilduko dira.

Iruñean, han ere prestakuntza lanetan dabiltza. Iaz egin zuten lehen libertimendua: Iruinkokoa. Duguna, Karrikiri, Zaldiko Maldiko eta Euskaldunon Biltoki elkarteen artean antolatua dute. Aritz Ibañez dantzaz arduratzen den kideetarik bat da. Azaldu duenez, Bidador pastorala egin zutenetik,inauteriei loturiko zerbaiten egiteko xedearekin zeuden. «Ibili ginen hainbat libertimendutan; Donapaleun, Baionan, Bankan... Maskaradak ere ezagutzen genituen. Baina lehenik kodeak hobeki ikasi behar genituen. Lukurekin egon ginen, ongi busti, ikasi haiek nola egiten zuten, gero gure maneran egiteko. Ez zuen zentzurik gauza bera egiteak, herri desberdinetan ez baita errealitate bera». Hala, bost dantza sortu zituzten espresuki; dantza jauziak oinarri gisa harturik, eta Nafarroa Garaiko paloteadoetatik edanez. Dantzarien arropak ere aipagarriak dira, metaforaz josiak; azeri itxura eta zuri sinbolikoa, besteak beste. «Argitasuna iluntasunaren aitzinean». Bada, oposizio horretan batasuna ikusten du Ibañezek. «Libertimenduan, ez da dantza balego bakarrik bezala, orokortasunari begiratu behar zaio».

Euskaratik eta euskaraz

«Horrek ere motibatzen gaitu; badakigu libertimendua eginez ukanen dugula euskaraz aritzeko espazio bat, izan dadin libertimenduaren egunean berean edo prestakuntza denboran. Horrek ber sortzen digu hizkuntzarekiko harremana. Gaiak aipatzen eta jorratzen ditugu euskaraz, eta gero plazara eramaten ditugu», Oillarburuk.

Etxandik eta Ibañezek ere bat egin dute ideia horrekin. «Gazteek esan dezaten gizartea nola ikusten duten ahoan bilorik gabe, kaleak har ditzaten, eta hori euskaraz; hori pozgarria da», gehitu du Ibañezek. «Gainera, Iruñean gertatzen dena da euskara dela Ikastolako hizkuntza. Hortik kanpo, gazteei kosta zaie. Dantza taldean ere hori gertatzen zaigu.Baina hor, euskaraz egitea naturalki gertatzen da. Harremanak euskaraz sortu ditugu. Badakigu hori dela libertimenduaren lehenengo araua».