«Euskal Herria geuretik eta geuretzat kontatu dezagun», dio Udalbiltzak bultzatutako Geuretik Sortuak egitasmoaren leloak. Euskal sortzaileak kontatzeko prest daude; haien artean dago, adibidez, Unai Gaztelumendi (Añorga, Gipuzkoa, 1988). Baina, bitartekaririk ezean, nekez ezagutaraziko da haien lana. Maria Oses (Arrasate, Gipuzkoa, 2000) erakundeko kultur teknikariak azaldu duenez, «gabezia» horri aurre egin nahian sortu zuen Udalbiltzak egitasmoa. «Euskal kulturaren esparruan eragin handia dute inguruko erdal kultur eta produktuek, bai gaztelaniazkoek eta frantsesezkoek, bai ingelesezkoek», gaineratu du. Hirugarren aldiak 2025. eta 2026. urteak hartuko ditu, eta, aurreko edizioen antzera, aurten ere lau diziplinatako euskal sortzaileek parte hartu ahal izango dute: idazleek, komikigileek, antzerkigileek eta zinemagileek, hain zuzen. Gaztelumendi izango da haietako bat.
Ez da kasualitatea 2020. urtean Geuretik Sortuak egitasmoa martxan jarri izana, ezta?
MARIA OSES: Ez, testuingurua nahiko zehatza da, egia esan. Pandemiatik irten berri, kulturak kolpe gogorra hartu zuen. Euskal Herrian sortzeko baliabideak falta ziren. Eta, gainera, gogoan badugu gero eta kanpo kultura gehiago kontsumitzen zela... Hori izan zen muina, eta hortik hasi ginen asmo bat eraikitzen.
Eta eraikitzen hasi zineten asmo hori nola garatu zenuten?
OSES: Udalbiltzak Euskal Herriko udalekin lan egiten du. Horiek sortzaileekin elkartu genituen, eta hutsune horri aurre egiteko ideiak biltzen hasi ginen. Horrela sortu zen Geuretik Sortuak beka, udalen eta bertako sortzaileen artean elkarlana bermatzeko eta herri kontakizuna sustatzeko xedez.
Zerk egiten du beka berezi?
OSES: Badira sormen beka batzuk, baina sarritan sormenean soilik geratzen dira, argitaratu gabe. Guk zirkulu hori borobildu beharra ikusten genuen; hortik datoz lau faseak. Bi urteko iraupena du bekak: lehen urtean, sorkuntza lana egitea da helburua, eta bigarrenean, zirkuitu nazionala osatzea. Funtsean, herrietatik abiatutako proiektu nazionala da, euskal udalerrien eta sortzaileen arteko elkarlanean oinarritua, euskal kultura sustatzeko eta maila nazionalean erakusteko.
Aldez aurreko fasean, herriak hautatzeaz gain, sortzaileak ere aukeratzen dituzue, deialdi publiko baten bidez. Hainbat irizpideren arabera egindako hautaketa bat da, eta lurraldetasun oreka da haietako bat. Nola bermatzen duzue hori?
OSES: Proiektua ez dugu ulertzen ez bada Euskal Herriko lurralde guztiak kontuan hartuta. Nolanahi ere, badakigu lurralde guztien errealitatea ezberdina dela. Esaterako, Bizkaian eta Gipuzkoan udalerri asko dira Udalbiltzako partaide. Kontrara, Nafarroan, Zuberoan eta Araban, adibidez, kostata topatuko dituzu euskal kulturaren alde lan egin nahi duten entitateak. Testuinguru horretan, babes handiagoa ematen duten herrialdeek ekarpen handiagoa egiten dute, eta horrela bermatzen dugu beste lekuetara ere heltzea.
«Proiektua ez dugu ulertzen ez bada Euskal Herriko lurralde guztiak kontuan hartuta»
MARIA OSESUdalbiltzako kultur teknikaria
Kasu bat aipatzearren, Agerraldiak ekarpen txiki bat egin zuen bigarren aldian, eta, horri esker, Nafarroako Goi Erriberara heldu gara. Era berean, Iparraldean, Euskal Hirigune Elkargoak ere egin ohi du bere ekarpena. Udalek ez ezik, euskara elkarteek eta bestelako elkarteek ere parte hartu dezakete, eta elkarlan horri esker saretzen saiatzen gara.
Hurrengo fasean, egitasmoaren aurkezpen nazionala egiten duzue, eta sortzaileei udalerriak adjudikatu. Zu, Unai, Leitza (Nafarroa) eta Berastegi (Gipuzkoa) herrien artean ibili zara, eta egonaldi horren fruitua izan da Harresia komikia. Zer kontatzen duzu bertan?
UNAI GAZTELUMENDI: Egia esan, kezkatuta egon nintzen hasieran. Egonaldia aurrera zihoan, eta ez neukan oso garbi zer kontatu nahi nuen. Orduan, bi herriak gune geografiko jakin batekoak zirela ikusi nuen. Elkarren ondokoak, bai, baina bi administrazio ezberdinetan daude. Herritarrekin hitz eginda, zera esan zidaten: garai batean harreman estuagoa zutela, baina, administrazio ezberdinak izanik, bereizketa handia sumatzen zutela. Gainera, beste gauza batez ere jabetu nintzen. Autobidea egin zenetik, bat Donostiatik gertuago zegoen, eta bestea, berriz, Iruñetik. Horrek are gehiago urrundu zituen elkarren ondoan dauden bi herriok. Gauza onak ekarri zizkien lotura horrek, baina egunerokoan asko urrundu zirela ohartu nintzen.
Beraz, horixe hartu nuen oinarritzat: elkarren ondoan dauden eta elkarren berririk ez duten bi herri. Ondoren, bakoitzaren funtzionamendua ikertu nuen, nola lotzen eta urruntzen ziren bata bestearengandik. Hari horri tiraka, erabaki nuen harresi handi bat kokatzea, Berlingo harresiaren antzera. Bertako biztanleek beldurrez begiratzen diote harresi horri. Eta ez dut spoiler gehiago egingo. Laburbilduz, harresi bat kokatu nuen bi herrien erdian, zerk elkartzen eta zerk bereizten gaituen hausnartzeko.
Hortaz, ideia egonaldian bertan bururatu zitzaizun, ezta?
GAZTELUMENDI: Bai, hala da. Izatez, ideia bat aurkeztu behar da beka jasotzeko. Banekien egitasmoan parte hartu nahi nuela, zer kontatu nahi nuen garbi izan ez arren. Oso zaila egin zitzaidan aurrez non egongo nintzen jakin gabe ideia garatzea. Beraz, nire lanak izango lituzkeen irizpideak zehaztu nituen, baina ezer konkreturik gabe joan nintzen bertara. Garbi nituen gauzetako bat lanaren prozesua zen: esleitutako herrian ibili nahi nuen, ikusi, eta errealitatea gertutik ezagutu. Beraz, egonaldia hutsetik hasi nuen.
Ideia zehatzik ez eramateak on egin zizun orduan, bi herri horien arteko muga izan baita istorioaren abiapuntu.
GAZTELUMENDI: Bai, baina bazen kezkatzen ninduen zerbait. Leitza eta Berastegi izan dira ideiaren sorleku, baina argi nuen Euskal Herriari kontatu beharreko istorioa zela. Hortaz, nazio mailan funtziona dezakeen narrazioa sortu behar nuen, zerbait unibertsala. Gogoan dut, karikaturak egiten ditudanez, herriko jendeak galdetzen zidala ea tabernaria edo saltzailea irudikatu behar ote nituen. Eta ezetz erantzuten nien, niretzat horrek esanahirik ez duelako. Nik edonor marraztuko dut, eta saiatu naiz bertan jasotakoak Euskal Herriari azaltzen. Gure herrian ditugun harresi guztietan pentsatu dut, asko egon daitezke eta. Administrazio askotan gaude banatuta, eta iruditzen zait hor kokatu dudala nire istorioa. Balio duela Euskal Herriko beste edozein mugatan, alegia.
«Gure herrian ditugun harresi guztietan pentsatu dut, asko egon daitezke eta»
UNAI GAZTELUMENDIKomikigilea
Nolakoa izan zen herriarekin izandako lehen kontaktua?
GAZTELUMENDI: Ezer lotu gabe joan nintzen hara. Lehen pausoa herrietako alkateekin elkartzea izan zen. Egonaldia zehaztu genuen, baita zer egin nezakeen ere. Adibidez, Berastegiko eskolan egon nintzen birritan, eta hango umeekin komikitxo batzuk egin genituen. Horrela egin nituen hango jendearekin lehen harremanak.
Eta beste zer egiten du sortzaileak aste horietan?
GAZTELUMENDI: Pentsatzen dut diziplina bakoitzak bere prozesua izango duela. Egonaldian zenbaitek beren sormen lana bukatzeko aukera izango zuten, ziurrenik. Baina komikigintzan beste patxada bat behar da; material jakin batzuk eta espazio zehatz bat, besteak beste. Agian, izango da nor edo nor han bertan lan egiteko gaitasuna duena, baina niri oso zaila egiten zait bestelako baldintzetan lan egitea. Nire eginbeharra herriaren parte izatea izan zen, eta ikusi nuen hori etxeko lan gisa eraman nuen etxera, udan komikia egiteko.
Beste zer eman dizu bekak?
GAZTELUMENDI: Gure lana ekonomikoki prekarioa da, bai euskaraz sortzen dugulako, bai komikia delako. Nahiko zaila izaten da baldintza duinetan lan egitea, Ohituta gaude zerbait sortu eta horrekin zer egin jakin gabe geratzera. Hemen ez da horrela izan, eta hori, niretzat, oso garrantzitsua da. Sortuko duzun lan hori argitara emango dela aurrez jakiteak beste lasaitasun bat ematen dizu. Horrez gain, esperientzia oso polita jasotzen duzu: beste herri batean bizitzeko aukera duzu, jende berria ezagutzeko aukera, herri bakoitzaren funtzionamendua ikastekoa, eta abar. Alde batetik, berme ekonomikoa eta baldintza duinak izatea garrantzitsua da; bestetik, saltsan ibiltzea, festa horretan, hori ere beharrezkoa dugu. Gure lana ezkutuan egiten da, eta hori partekatzea nahiz prozesua ikusgarri egitea ederra da.
«Ohituta gaude zerbait sortu eta horrekin zer egin jakin gabe geratzera. Hemen ez da horrela izan, eta hori, niretzat, oso garrantzitsua da»
UNAI GAZTELUMENDIKomikigilea
Izan duzu harremanik egitasmoko beste parte hartzaileekin?
GAZTELUMENDI: Beka honen harira, aurkezpenean eta balorazioan elkartu izan gara, baina bestela ere topatu gara, eta komentatu izan dugu bakoitza zertan dabilen. Egindako lan fisikoa [Gaztelumendirekin batera, Iñaki Martiarena Mattin-ek, Eñaut Aiartzaguenak, Aritz Ibarrak eta Kote Camachok Koteto Hona bostekoa! komiki bilduma ondu dute] oso ongi dagoela esango nuke. Bilduma hartzean, argi ikus daiteke sortzaile bakoitzaren egiletza. Esaterako, kolore aldetik edo marrazketa forma aldetik, sortzaile bakoitzaren ekarpena antzeman daiteke: haren autore usaina dario. Hori lortzea, egun dugun kanpo eragin handia edukita, oso zaila da.
Maria, zer diote sortzaileek Geuretik Sortuak egitasmoan parte hartu ondoren?
OSES: Hori Unairi galdetu beharko diozu [barreak]. Oro har, erantzun positiboa eman digute. Gure helburu nagusietako bat da ahalik eta baldintza duinenak eskaintzea, eta, alde horretatik, esango nuke sortzaileek eskertzen dutela. Gainera, ez da soilik laguntza ekonomikoa; egonaldi bat ez ezik, egindako lanak ibilbide bat izango duela ere bermatzen diegu. Adibidez, antzerkigintzan hamazazpi emanaldi inguru egin zituzten iazko aldian.
Antzerkigintza aipatuta, aurten antzerkigile edo konpainia hasiberriak lehenetsi dituzue.
OSES: Hirugarren aldi honetan, hasiberriei plaza eman nahi izan diegu. Azken finean, sortzaileekin hitz eginda, iruditu zaigu antzerkigintzan hasteak baliabide jakin batzuk eskatzen dituela; horien artean dira kontaktuak, entseatzeko lekuak eta mugitzeko aretoak. Egitasmoa zubi lana egiteko baliatu daiteke. Ea jaso nahi dugun erantzuna lortzen dugun.
GAZTELUMENDI: Bada azpimarratu nahi dudan beste kontu bat. Beste zenbait kultur laguntzatan edo bekatan parte hartu izan dut, eta, askotan, curriculuma eskatzen dute, hori puntuagarritzat hartuta. Iruditzen zait badela, nolabait, nahiko sari jaso duen jendea saritzeko beste modu bat. Hortaz, ibilbide edo izen bat izatea eskatzen dizu, eta hori arazo bat izan ohi da ibilbide handirik ez duen artistarentzat. Kasu honetan, denok zaku berera goaz. Bost axola hamabost liburu argitaratuta eduki, edo bat bera ere ez.
Zuk, Unai, zer esango zenioke parte hartzeko zalantzan dabilen horri?
GAZTELUMENDI: Ez dela oso zaila deialdi honetara aurkeztea. Badira beste batzuk burokrazia lan handia eskatzen dutenak. Eta animatzeko, aukera paregabea da hiru astez norberaren errealitatetik atera eta jende berria ezagutzeko. Esango nuke, nolabait, bi alor daudela: alde batetik, bakarkako lana dago, eta, bestetik, Euskal Herriari egindako lan pertsonala erakustea. Hori oso ederra da. Bi fase horiek asko eman diezaiokete sortzaileari.
Bestetik, Maria, zure ustez, zer ematen dio Geuretik Sortuak-ek Udalbiltzari?
OSES: Erakusleiho ona dela esango nuke. Badira Udalbiltzaren parte ez ziren herriak eta Geuretik Sortuak egitasmoaren ondoren guregana batu direnak. Funtsean, kulturaren aldeko proiektu bat da, eta denon ahotan dago. Jakina da kultura gure eskuetan dagoela eta babestu behar dugula, kulturak baduela balioa bere horretan. Gainera, egitasmo honek balio handia du; izan ere, proiektu askoren sorgunea da.
«Egitasmo honek balio handia du; izan ere, proiektu askoren sorgunea da»
MARIA OSESUdalbiltzako kultur teknikaria
GAZTELUMENDI: Adibidez, Aritz Ibarrak bere lana argitaratu berri du [Aldaxka Pozoituak komikia]. Geuretik Sortuak egitasmoari esker hasi zen lanean. Hasieran, hamabost edo hogei orri egin zituen, eta orain, hari horri jarraikiz, komiki oso bat ondu du.
OSES: Hori da, bai. Gauza bera jazo da Bizkarsoro pelikularekin [Josu Martinez, 2023]. Egitasmoaren lehen aldian sortu zuten ideia, eta hortik etorri da film luzea. Badira beste zenbait adibide, egitasmoan hasi eta gerora beste ibilbide bat izan dutenak, eta hori oso garrantzitsua da. Azkenean, hazia jartzen duzu, eta gero loratzen den guztia oso polita da.
