KUESTIONATU, EDITATU ETA EMAN

Txalaparta ospakizun betean da. 35 urte egin ditu berriki; «35 urte apologian», kideek nabarmendu dutenez. Hasieran, Jose Mari Esparza (Tafalla, Nafarroa, 1951) izan zen bultzatzaile nagusia, eta editore jardun zuen 30 urtez. Izan ere, 2016an hartu zuen erretiroa. 2019tik, Garazi Arrula (Tafalla, 1987) dabil editore —ez soilik—. Eta, orain, biek elkarrekin errepasatu dute argitaletxearen bidea, Iruñean. Sorterritik 35 bat kilometrora, betiere hemendik harako distantzia berera.

Jose Mari, duela 35 urte hasi zinen Txalapartako gidari. Zer esperantzarekin ekin zenion?

JOSE MARI ESPARZA: Ni lauzpabost urte lehenago hasi nintzen publikatzen, Altaffaylla fundazioarekin. Txalapartan amorruz sartu nintzen. Zergatik? Alde batetik, gu sindikalistak ginen, sindikalista izanki muntatu genuen talde kultural bat, eta hor hasi ginen gauzak publikatzen, bereziki memoria historikoari lotuta. Oso harro geunden horregatik; besteak beste, liburu honetaz [Navarra 1936, de la esperanza al terror (1986) liburua hartu du eskuan]. Oso harro geunden langile mugimendua horrelako gauzak egiten ari zelako. Izan ere, beti izan da eztabaida bat intelektualen eta langile mugimenduaren artean: «Iraultza zeinek gidatu behar du?». Eta guk, ezkertiartasunak jota, ez mespretxuz baina mesfidantzaz ikusten genuen mundu intelektuala. Esan zigutenean enpresari eta editore izateko, eta, beraz, sasi-intelektual... imajinatu. Ni militantziagatik sartu nintzen Txalapartan, eta horrek nire bizitza aldatu zuen. Orain, atzera begiratuta, ikusten dut ohorea izan dela halako tresna bat gure esku utzi izana. Tresna nahiko kaskarra zen hasieran, ez pentsa, baina bueno, uste dut asmatu genuela. Besteak beste, herriaren babesari esker.

Inoiz kontatu duzu negar batean utzi zenuela lantegia, Txalapartan hasteko. Editore lana uztea, baina, nola bizi izan duzu?

ESPARZA: Ez dut utzi. Goiz jubilatu nintzen, preseski gazteei lekua uzteko. Sekula ez dut ikusi Txalaparta neurea balitz bezala, ez da inoiz hala izan, eta, ikusi nuenean zaharren eta berrien arteko borroka —nolabait esatearren—, esan nuen: «Banoa etxera». Eta erretiratu nintzen, eta, ordutik, lan asko publikatu ditut. Eta, gainera, askoz libreago. Batzuek diote editore izatea jesuita edo troskista izatearen parekoa dela.

GARAZI ARRULA: Bizitza osorako dela, alegia.

ESPARZA: Bai, beti errata bila. Eta liburu bat ikusten duzu edozein eztabaidatan, edozein egoeratan. Pentsatzen duzu: «Hau nola ekarriko nuke liburu batera?».

ARRULA: Hala ekartzen dizkiguzu proposamen zerrenda hain luzeak.

ESPARZA: Baina gero nahi duzuena egiten duzue [barreak].

Jose Mari, Apologia. Memorias de un editor rojo-separatista liburua eman zenuen Txalapartak 30 urte betetzean. Hartan, editatzea «intentsitatea» dela zenioen. Garazi, zuretzat zer da?

ARRULA: Ez dakit intentsitatea aipatuko nukeen, baina bai pasioa. Eta ikasbidea. Eta uste dut honetan gabiltzan guztiok hemen gaudela sinisten dugulako edizio lanarekin ekarpen bat egiten ari garela. Bestela, nekez egonen ginateke ofizio honetan. Burua horretan daukazu eguneko 24 orduetan, eta zaila da itzaltzen.

Tokatu zaizuenean elkarren ondoan lan egitea, editatzea, zertan sumatu duzue aldea?

ARRULA: Testuen edizioari dagokionez, ez dut uste gauzak asko aldatu direnik.

ESPARZA: Niri iruditzen zait XVI. mendean jarraitzen dugula. Teknologia aldatu da, baina, funtsean, gauza bera egin behar da: testu bat lortu, eta testu hori paperera ekarri, zuzendu, maketatu, azal polit bat jarri, sinopsi bat idatzi, eta aurrera. Aldatu dena zera izan da — eta Txalapartan ere sumatzen dut—: lehenago kalitatea bilatzen zen, baina, askotan, haren gainetik zeuden testigantza, borroka... Txalaparta sortu zenean, mugimendu askatzaile guztien plataforma bilatuko ginen. Mugiarazi egin behar zen. Orain...

ARRULA: Orain, eragiteko modu gehiago daude. Lehen, gauza batzuk ez ziren iristen ez bazen liburuaren bitartez. Komunikazio bideak asko ugaritu dira.

ESPARZA: Baina nik oso baldintzatuta ikusten ditut argitaletxe guztiak, gorroto dudan gauza batek baldintzatuta: politikoki zuzena izateak. Hain zuzen ere, politikoki zuzena izatea da iraultza guztien etsairik handiena. Behintzat, esan dezaket Txalapartaren abantailetako bat izan dela eztabaida sortzeko prest egon dela beti, argitaratu dugula pentsamendu diferenteko jendea. Nik horretara animatzen ditut hauek [Txalapartako lantaldea]. Esaten diet arauak apurtu behar direla, eta ukiezinak diruditen gauza asko kuestionatu: biolentziaren kontzeptua, gerrarena... Badakit zaila dela, baina niri gustatuko litzaidake liburu probokatzaile gehiago izatea.

ARRULA: Askotan eztabaidatu dugu honi buruz. Polemika sortzea, ongi, bai, baina ez edonori bozgorailua emanda.

ESPARZA: Ados, jakina. Bada marra gorririk.

Zer ez zenukete plazaratuko?

ESPARZA: Faxisten lanak. Eskuineko jendearenak, edo espainiar nazionalismoarenak.

Txalapartari zer arazo ekarri dio bere lerratze ideologikoak?

ARRULA: Iruditzen zait oraindik irauten dutela arrastoek, eta ni batzuetan harrituta gelditzen naiz 1980ko hamarkadako trapu zaharrak ateratzen dizkidatenean. Eta esan behar diezu, adibidez, egun Txalapartan gauden langileetako bakar bat ere ez zegoela orduan. Eta, aldi berean, pentsatzen duzu: nola da posible? Baina gure herriaren irudi bat ere ematen du horrek: ezin ditugula garai bateko gatazkak edo garaiko planteamendu batzuk atzean utzi, eta aurrera egin... Eta uste dut hori estrapolatu daitekeela.

ESPARZA: Txalapartak arerio asko izan ditu Espainian. Izan ditugu isunak, zorrak, boikotak... pairatu ditugun erasoen zerrenda oso luzea litzateke. Ohikoa zen gure banatzaile bat El Corte Inglesera joan, eta hari esatea: «Halako liburuak ekartzen badituzu, ez dizugu bat bera ere erosiko». Kontua da madarikazio hori gure eremuan ere izan dugula. Izan dira idazle asko, nahiz eta ezkerrekoak eta abertzaleak izan, nahiago izan dutenak Txalapartarekin ez publikatu, oztoporik ez izateko ez prentsan, ez sarietan...

ARRULA: Orain gutxi, unibertsitatean esan zidaten historia garaikideko sailean Txalapartako liburuak ez dituztela gomendatzen—modu suabean esatearren—.

1.500dik gora titulu argitaratu dituzue, bakarrik edo beste argitaletxe batzuekin. Zeinek pizten dizue harrotasunik handiena?

ARRULA: Txalapartak asmatu du garai berrietara eta eztabaida berrietara egokitzen. Gainera, aipatuko nuke, adibidez, nola hasi ginen haur eta gazte bildumekin. Bestalde, Euskal Herrian Txalaparta da literatura erotikoaren bilduma bat duen bakarra... eta komikiaren aldeko apustu argia egin dugu, ausardia handiz.

ESPARZA: Eta mugitu gara gero oso ezaguna izan den jendea Euskal Herrira ekartzeko. Adibidez, guk eman genituen Noam Chomskyren lehenbiziko zazpi liburu politikoak. Prozesu iraultzaile guztietan, hor izan gara, besteak beste iraultza horietan sortzen zen literatura gurera ekarri nahian. Gatazka bat den toki orotan, han da Txalaparta. Egia da orain konpetentzia handiagoa dagoela horretan. Gu hastean, desagertuak ziren ezkerreko argitaletxe asko.

Gero eta gehiago argitaratzen duzue euskaraz. Lehentasun bihurtu zaizue?

ARRULA: Egon da saltoa, baina hori Nafarroaren euskalduntzearekin batera gertatu da. Euskal Herrikoarekin, oro har.

ESPARZA: Txalaparta argitaletxe erdaldun gisa jaio zen. Gero apustu bat egin genuen, euskaratzeko, eta orain dagoen jendea horren ondorioa da. Belaunaldi berri bat.

Lantalde osoa da euskalduna.

ARRULA: Bai, eta, adibidez, salbuespenak salbuespen, haurrentzako liburuak euskaraz bakarrik argitaratzen ditugu, edo, ele bitan argitaratzen denean, euskarazkoari ematen diogu lehentasuna.

ESPARZA: Sekulako aldea dago Garaziren eta nire belaunaldiaren artean, eta datozen urteetan asko nabarituko da. Hauek [egungo kideak] beren katalogoa osatzen ari dira, oso diferentea.

Eta zer iruditzen zaizu zuri hori?

ESPARZA: Oso ondo. Tafallan argitaletxe euskaldun bat egotea? Badakizu horrek zer dakarren? Ni pozik.

Txalapartaren orain dela 35 urteko lantaldeak argi zuen argitaletxea Tafallan muntatuko zela, eta ikuspegi hori defendatu duzue urteetan. Zergatik?

ESPARZA: Atzo batek nabarmendu zidan abertzaletasunera pasatzeko ze inportantzia duen bakoitza bere herrian errotzeak. Kontatu zidan ETAren belaunaldian, ezker abertzalearen belaunaldian, nola, ezer baino lehen, Arrasatekoak Arrasatekoak ziren, Etxarrikoak sakandarrak ziren. Tafallakoekin, berdin. Nik uste dut Euskal Herriari eta euskal abertzaletasunari kristoren indarra eman diola tokikotasun horrek. Bestalde, guk bagenuen beste erantzukizun handi bat: saltus vasconum-en eta ager vasconum-en mugan egotearena, iratzearen eta olibondoen mugan, herri karlistaren eta herri liberalaren mugan. Eta, horrez gain, ni ziur nago besteak beste Txalaparta Tafallan izateak mesede handia egin diela herriari eta inguruari.

Zergatik zarete orain Iruñean?

ARRULA: Hau herri proiektu bat da. Kultura sustatzaile izan nahi dugu, eta beste eragile kultural, sozial eta politikoekin jardun, eta lankidetza bideak jorratu. Iruditzen zitzaigun aipatu funtzio horietarako elkargune berri bat zabaldu zitekeela Iruñean. Hurbil egoteko aukera ematen zigula. Halere, ez dut esan nahi lehen urrun ginenik, hori argi gera bedi. Tafalla ez baita urrun, kontua da nondik begiratzen zaion.

ESPARZA: Ni oso gaiztoa naiz. Beraz, esango dut: 30 urtetik gora egon gara Tafallan, eta, nolabait, euskal kulturatik at egon gara. Badaude kultur zirkuitu batzuk Iruñera iristen direnak, baina ez beherago. Eta uste dut ez zaizkigula aitortu egin ditugunak.

ARRULA: Igual aitortu zaigu hitzez, baina ez da islatu ekintzetan.

Urrun bazinete bezala?

ESPARZA: Betikoa. Euskal Herrian fenomeno berezi bat gertatzen da: distantzia handiagoa dago Zarauztik Tafallara Tafallatik Zarautzera baino.

Argitaletxeak ez daude bolada onean egun, batik bat ekonomikoki. Horren harira, Garazi, zer erronka du Txalapartak?

ARRULA: Iruditzen zait orain oso zaila dela zuek harpidetzarekin egin zenutena abiaraztea [Jose Mariri begira]. Epe oso laburrean bizi gara, eta gero eta zailagoa da konpromiso batzuk eskatzea. Baina komunitateari garrantzia ematen ari gatzaizkio, gurean hori baita sostengatzen gaituen sarea, eta haiei esker gara. Horretaz gain, erronka izanen da asmatzea, irakurtzen jakitea zer datorkigun eta nola dagoen panorama, eta aurrea hartzea eta premiei erantzuten asmatzea. Bestalde, jakina, idazleei, itzultzaileei eta ilustratzaileei begira ere ari gara.

Nola?

ARRULA: Maiz, haiek dira liburuaren kateko prekarioenak. Tamalez, oraingoz nahiko zaila da hori guztiz aldatzea, baina gure erronka da autoreen lanak duintzea.

Jose Mari, liburu proiekturen bat baduzu esku artean, ezta?

ESPARZA: Bai. Duela bizpahiru hilabete minbizia detektatu zidatenez, urteotan pilatutako gauzak ateratzen hasi nintzen, eta, halabeharrez, laster bukatu beharko ditut. Hiruzpalau liburu aterako ditut; edo hori da asmoa. Oroz gainetik, bada bat ene ustez oso inportantea, proiektu nazional bat delako: Euskal Herriko lehenbiziko atlas historikoa. Zernahi estatuk du berea, Kataluniak ere bai, baina, gezurra badirudi ere, Euskal Herriak oraindik ez. Harro izango naiz nire azken liburua hori bada.

Garazi, zu ere ari zara editatzen?

ARRULA: Ez, niri gainbegiratzea tokatuko zait. Fidatuko naiz Jose Mariren edizio lanarekin. Zuzenketa batzuk igual, besterik ez.