Plath, poesia oihukatua

Egilea: Sylvia Plath.

Itzultzailea: Iñigo Astiz.

Argitaletxea: Denonartean.

Poesiazaleek gustura behar dute, Denonartean argitaletxeak Sylvia Plathen obra nagusia argitaratu baitu, Ariel, Iñigo Astizen itzulpenarekin. Edizioa elebiduna da, eta bi atal bereizten ditu, kriterio egokiekin: batetik, Ariel —idazlearen izkribuko poemak, 1961-62koak—, eta, bestetik, Beste Ariel —bere senar ohiak tartean sartutako poemak, gehienak 63koak—. Horrez gain, itzultzailearen hitzaurrea dago, eta poemetan, hainbat ohar. Plathen poesiara hutsetik sartzea ez da batere erraza, eta koxka hori bi modutan gainditu dezake liburuak: testuan ohar asko sartuz—literaturazale batzuentzat sakrilegioa dena— edo hitzaurrean obraren testuingurua azalduz. Azken horren falta sumatzen da: hitzaurrea oso txukuna da, baina eskas geratzen da, eta esango nuke testuingurua sakonago esplikatuz gero irakurlea errazago sartuko litzatekeela Plathen poesian.

Ziurrenik, zaila da jakitea Sylvia Plathen obraren oihartzunak zenbat zor dion poesiari eta zenbat testuinguruari. 1932an jaio zen, eta, 1963an bere buruaz beste egin zuen arte, suizidio saio bat egin, ezkondu, bi seme-alaba izan, dibortziatu eta arazo psikikoak izan zituen. Horrela esanda, sinplista eta morbosoa da, baina horrek guztiak poetaren obra erabat baldintzatu zuen.

Plathen poesia aztertu dutenek poesia konfesionala dela esan izan dute. Gaiak lantzeko —amatasuna, heriotza, gorputza, gaixotasuna eta, batez ere, gauza mingarriak— autobiografiatik abiatzen den poesia da, batez ere alderdi psikologikoari heltzen diona, eta garai hartan tabuak ziren gaiak jorratzen ditu: eromena, sexua, suizidioa eta abortoa, adibidez. Robert Lowell eta Anne Sexton dira korronte horretako beste bi ahots nabarmen, eta Alda Merini italiarra ere aipagarria da—Plathen garaikidea—.

Denise Levertov poetak, 1984ko elkarrizketa batean, hauxe zioen Plathen poesiari buruz: «Uste dut aparteko dohaina zuela irudietarako; irudigile biziki inspiratua zen. Horrek salbatzen zituen haren poemak terapeutikoak soilik izatetik». Inondik ere, Sylvia Plathen poesiaren indarra bere irudietan kontzentratzen da batez ere, hizkera poetiko metaforikoan. Irudi segida etengabea da, eta zenbait ezaugarri formalek—bereziki zangalatrauak— jarraikortasun hori indartzen dute. Hona Ardiak laino artean poemaren zati bat —bertan ni poetikoa zaldiz doa—: «O, herdoil koloreko / zaldi geldoa, // apatxak, ezkil mingarriak— / belzten pasa du / goiza goizak, // baztertutako lore bat».

Konfesionala bai, baina harago doa Plath, eta sozialetik ere badu poemategiak. Gai gisa aipagarriak dira, besteak beste, patriarkatua (Aitatxo), emakumetasuna (Hibernatzen) eta amatasuna (Emakume antzua) —kontuan izan behar da Plathen garaian gertatzen ari dela Bigarren Olatu Feminista deitua—. Gaiok maila soziala hartzen dute: hainbat poematan ni poetikoak kolektibotasuna bilatzen du, eta esperientzia pertsonala unibertsalerako bidean jartzen da. Adibidez, honela hasten da Hautagaia poema: «Ezer baino lehen; gureetakoa zara? / Ba al daramazu / kristalezko begirik, ordezko haginik (...) Ez, ez? Orduan, / nola emango dizugu guk ezer?».

Iñigo Astizek dio mina soilik ezetz, bizitza ere badagoelaPlathen poesian. Halaxe da. Halere, Plathentzat thanatos-a bizitzaren osagai funtsezkoa zen; haren poesia oihu bat da, poetari, amiltzen ari delarik, ahots kordak tentsioan eta begiak oraindik bizitzaz bete-bete eginda, barrutik kanpora lehertzen zaion oihua: «Herr Jainkoa, Herr Luzifer, / erne, / erne. // Hauts artetik / nire ile gorriaz erne, / eta airea bezala irensten ditut gizonak».