Hasieratik utzi du argi: «Eleberriari lotutako galderak baino ezin ditut erantzun». Donostian izan zen atzo Adania Xibli (Palestina, 1974), Literaktum jaialdiaren barruan, eta posta elektronikoz aritu da BERRIArekin aurreko egunetan, baina, ezinbestean, eleberriaz arituta ere, eleberriaz beste egiten dute haren erantzunek.
Palestinako literaturan gehien aupatuetako izen bat da, hain justu, munduaren zati handi bat Palestinari begira dagoen sasoi betean: antzerkia idatzi du, saiakera, fikzioa, eta bere azken lanak ekarri dio orain arteko oihartzunik zabalena: Detaile xume bat. Sorterriaren okupazioa du ardatz. 2017an argitaratu zuen, dozena bat hizkuntzatara itzuli dute —euskarara Aitor Blanco Leozek ekarri du, Igelaren eskutik— eta literatur munduko saririk entzutetsuenetarako hautagai izan da. Horien artean, Frankfurteko azokan saritzekoak izan ziren iaz, baina Israelek Palestinaren aurkako erasoaldia gogortu ondotik, azkenean atzera egin zuten arduradunek. Milaka lagunek eskatu zuten erabakia berrikusi eta Xibliri saria emateko —tartean, zenbait Nobel saridun–, baina gaur arte.
Zure literatura bete-betean zeharkatzen du Palestinako errealitateak. Defendatu izan duzu ez dela Palestinari buruz hitz egin behar, Palestinarekin eta Palestinatik baizik. Nola bizi duzu bortizkeriaren eta literaturaren arteko lotura?
Palestinako errealitateak bete-betean zeharkatu bainoago, uste dut Palestinan eta beste leku batzuetan sortutako literatur sentsibilitate batek eman diola forma. Inspirazio literarioak ez daude geografiari lotuta: errealitatea gainditzen duen modu batean nahasten dira harekin. Nik uste dut errealitatearen auzia garrantzitsuagoa dela albisteak idazteko eta kazetaritza egiteko, eta nik ez dut esparru hori lantzen; are gehiago, propio aukeratu nuen hori ez baizik fikzioa idaztea. Hori da ziurrenik Palestinatik eta Palestinarekin idaztea, eta ez Palestinari buruz. Detaile xume bat obran, adibidez, indarkeria kolonialaren eta literaturaren arteko idatzizko erlazio bat sortzen da, eta, aldi berean, nabarmendu egiten dira hala indarkeria horrek ezabatu ez dituen aukera linguistikoak nola indarkeriaren eta ezabatzearen ondoriozko hizkuntza ezintasunak. Bortxaz historia liburuetatik ezabatzen bazaituzte, zergatik-eta zure hizkuntzak boteretsuen arauei eta narrazio moduei jarraitzen ez dielako, orduan literatura esparru abegikor bihurtzen da zure hizkuntzarentzat.
Hamabi urtean idatzitako liburua da Detaile xume bat. Lan egiteko modu pausatu bat erakusten du horrek. Zer galdera, ideia, sentsaziotatik hasi zinen, eta norantz jo zuten denborarekin?
Nobela idazteko behar izan ditudan hamabi urteek gehiago hitz egiten dute nobelari buruz, niri eta nire sentsazioei buruz baino. Idazketaren abiapuntura iristen naizenean, erraz artikulatzen ez den indar batek mugitzen nau, ez hainbeste ideia batek. Hartara, ez natzaie hitzei aurreratzen, baizik eta paisaia lanbrotsu batetik eramaten naute: inoiz ez dakit gero zer etorriko den, baina konfiantza izaten dut bide horretan. Maiteminduta egotea bezala da: maitasunera ez zara iristen aurretiazko ideia eta sentimenduekin: maitatu bitartean garatzen dira sentimenduak. Berdin gertatzen da idazketan. Idazketa, haren inspirazioak eta haren bideak, azken batean, idazketak berak gidatzen ditu, eta harenganako desira ekin batek, maitasunean bezala.
«Nobelan, hitzek denboran bidaiatzen dute. Niretzat hor dago hizkuntzaren indarra, hainbat gauza garraiatzeko duen gaitasunean, gauza immaterialak; denbora, adibidez»
Nobelaren egitura da liburuaren alderik deigarrienetako bat. Bi parte ditu: soldadu israeldarrek 1949an bahitutako neskaren istorioa kontatzen du lehenak; bigarrenak, berriz, handik urte batzuetara kasu horren atzetik abiatzen den ikerlari batena. Jatorrizkoan, hitz kopuru bera ei dute bi parteek. Zergatik egin zitzaizun interesgarri ispilu joko hori?
Ispilua irudien errepikapenarekin lotzen dugu, eta nik hizkuntzaren errepikapena proposatzen dut. Normalean, hitzak testuinguruan ulertzen ditugu, dagokien lekuan eta hitz horien erabiltzaileei lotuta, baina ez dugu hainbeste pentsatzen denboran: ez dugu hainbeste pentsatzen denborak nola aldaraz dezakeen hitz bat. Adibidez, zaunka egin edo erregai hitzak. Nobelan, hitz horiek denboran bidaiatzen dute, bost hamarkada baino gehiago, eta denbora horrek aldatu egiten ditu. Aldaketa horrek denboraren neurria eman lezake, erloju batek edo egutegi batek baino gehiago. Niretzat hor dago hizkuntzaren indarra, hainbat gauza garraiatzeko duen gaitasunean, gauza immaterialak, pentsatzeko ezinbestekoak zaizkigunak; denbora, adibidez. Beraz, hein batean, esan daiteke liburuko kapitulu bakoitzak bizitza jakin bat hautematen duela hitz bakoitzarentzat, horiek errepikatzeak dakarren denbora aldaketa hautematearekin batera.
Zehazki, Negev basamortuaren eremuan gertatzen da liburuaren parterik handiena, eta sentsazioa da lurraldeak, bere alderdi fisikoan, rol inportantea jokatzen duela kontakizunean; haren konkistan ari dira militarrak, mapa diferenteak kontsultatzen ditu ikerlariak…
Nik nahiago dut lurra hitza erabili, eta ez hainbeste lurraldea. Lurraldeak lurra objektu bihurtzen du, guk diseinatu eta kontrolatutako objektu bat, baina lurrak badirudi izaki bizidun bizi eta konplexu bat seinalatzen duela, eta, beraz, ez da guk kontrolatzen dugun objektu bat, gure bizitzan dagoen indar bat baizik. Indar hori existitu egiten da, eta hizkuntzaz harago eragiten du.
Esan ezin daitekeen hori, hitzez adieraztea ezinezkoa dena, beti atzetik jarraika izan dudan auzi bat da niretzat, eta uste dut hitzek besteko eragina duela idazketa prozesuan. Lurra gure ekintzen lekuko da, bere baitan daramatza, baina hizkuntzaz harago dagoen modu batean. Beraz, lurra eleberrian pertsonaia nagusi gisa agertzen dela esango nuke, baina ez dela ekintzen bidez inposatzen; hor dago egin dezakeena egiteko, hizkuntzaz harago existitu, gu gauden bezala hizkuntzan bertan baina baita hizkuntzaz harago ere.
Bi atalen arteko alde nagusietako bat testuaren erritmoa da. Lehen atalean, militarraren ibiliak mugimendu motz eta eten handiekin kontatzen dira; ikerlariaren partea jarraituagoa eta desordenatuagoa da. Izan daiteke erritmoa idazketaren erronka nagusia?
Erritmoa idazketaren parte garrantzitsu bat da, esan ezin daitekeen baina hala ere hor dagoen hori igortzen duelako. Era berean, hitzez harago dagoen zerbaiten berri ematen du; nahasmena eta ziurtasuna, itolarria eta axolagabetasunaren zentzua.
«Kolonizatzaileen estimu moduei ere ez diegu jarraitu nahi; hortaz, xumera jotzea beste literatura mota bat arakatzeko aukera bihurtzen da, eta, beraz, beste erregistro etiko bat»
Izenburuari lotuta, detaile xumeek duten indarraz egiten du gogoeta bigarren ataleko protagonistak. Une batean esaten du haiei erreparatzea dela «egiara iristeko» modu bakarra. Liburuarekin harrapatu nahi zenituen emozioetako bat izan da hori?
Txikia eta xumea bortizkeria kolonialetik bizirik irauten duena da batzuetan, kolonialistek nagusia dena hartzen baitute jomugan. Kolonialismoak handia den guztia txiki bihurtzen du, baztertuz eta ezabatuz. Kolonizatuen existentzia ertzetara bultzatzen du, non txikia bakarrik onartzen den. Beraz, txikitasuna intimitaterako leku bihurtzen da, eta konturatzen gara handia zapaltzaileari dagokiola, hark kontrolatzen duela, hark gurtu. Nolabait esateko, kolonizatzaileen urratsei eta haien estimu moduei ere ez diegu jarraitu nahi; hortaz, txikira eta xumera jotzea beste literatura mota bat arakatzeko aukera bihurtzen da, eta, beraz, beste erregistro etiko bat. Hala, sikiera, ez ditugu kolonizatzaileak kopiatzen eta ez ditugu haren desirak inspiraziotzat hartzen.
Esaldi bat errepikatzen da nobelan: «Ez dira tankeak gailenduko, gizonak baizik». Agian lotura bitxia da, baina maiz aipatu izan duzun egile bat dakar gogora, Primo Levi, haren Hau gizona bada obra.
Bai, Primo Levi garrantzitsua izan da niretzat, bidean topatuz joan naizen beste autore batzuekin batera. Azkenaldian, Antonio Gamoneda poeta. Muturreko oinaze momentuetan hitzek abandonatu nautela sentitzen dudanean, haien hitzak dira bat-batean agertzen direnak, eta badirudi nik kontatu ezin dudana kontatzera datozela. Uste dut hori literaturaren indarretik datorrela, gutako bakoitzari egiten dion lekutik, baita hitzik gabe gelditzen garenean ere.
Maiz ohartarazi duzu lengoaiaren garrantziaz. Esaterako, Israel eta Palestinaren artekoa ez dela «gatazka» bat zehaztean, «kolonizazioa eta okupazioa» baizik. Beste nola uste duzu eragiten duela okupazio prozesu horrek literaturan?
Uste dut goiko erantzunetan galdera hau hainbat modutan ukitu dudala. Kolonizazioak esango nuke ez duela ezer barkatzen: ez hizkuntza, ez literatura. Garrantzitsua zera da: gogoan izatea literatura indar eraldatzaile bat izan daitekeela, kolonizazioak errealitatean ezartzen dituen mugen baldintzak aukera bihurtu baititzake, irudikatu behar ditugun aukerak, literaturan behintzat.
