Ke arteko sortzaile

Has zitezkeen udako egun eguzkitsu zoragarriaz hizketan, has zitezkeen elkarri zertan ari diren galdetuz. Galde ziezaiokeen Telmo Esnalek (Zarautz, 1966) tailerrean duen jazz disko sortaz. Galde ziezaiokeen Koldobika Jauregik (Alkiza, Gipuzkoa, 1959) proiektu berriaz, baina ez... Behar oinarrizkoagoez hizketan hasi dira, Jauregik Alkizan duen baserriko tailerrean.

Telmo Esnal: Lotuegia dut tabakoarekiko harremana, askatu nahi nuke. Erretzaile txarra naiz. Irizpiderik gabe erretzen dut. Berandu hasi nintzen erretzen. Eta ez dakit ondo erretzen. Nik uste estomagora botatzen dudala kea, eta horregatik puzten zaidala tripa!

Koldobika Jauregi: Ni ere oso txarra naiz. Berandu hasi nintzen.

T.E.: Hi ere berandu hasi hintzen erretzen? Ni 20 urteak ondo pasata...

K.J.:Ba ni ere berandu hasi nintzen. Seguru asko jendea porruekin-eta ikustean hasiko nintzen. Hala ere, lehenago arto bizarra erretzen genuen. Baina oso txarra zen, zer hazkura eztarrian!

T.E.: Gainera, ez zait gustatzen zer zapore uzten duen, baina hala ere engantxatua. Eta lanarekin oso loturik ikusten dut. Lanean nagoela erre nitzake hiru zigarro ordu erdian, goizean goiz hasita.

K.J.:Onena usaina da. Nik purua erretzen dut. Asko gustatzen zait. Normalean bazkal ostera arte ez dut erretzen, baina behin hasita gero... fuego! Bata bestearen atzetik. Oso sentipen estresagarria.

Eskultorea bata, zinemagilea bestea. Biek duzue komunikatzeko beharra, baina itxura batean oso molde desberdinean. Eskultura zerbait estatikoagoa, zinema mugimendua...

T.E.: Niri eskultoreengandik gustatzen zaidana da nahi dutena egiten dutela. Esan nahi dut, Koldobikari zerbait bururatzen zaio, eta egin egiten du. Guk, adibidez, film bat egiteko, zerbait bururatzeaz gain, ideia izateaz gain, jende askoren beharra izaten dugu. Azken finean, zuzendari zara, baina talde handi bat behar duzu atzetik. Eta eskultorearena da, lan bat berehalakoagoa.

K.J.: Niri azkenaldian atentzioa eman dit artean sartu den korronte berri batek. Bideo labur batzuk sartzen dituzte leku askotan... eta oraindik ez dut oso ondo ulertu zergatik deitzen dioten bideo-artea edo bideo sorkuntza, eta hauek -Telmori begira- egiten dutenari ez dioten horrela deitzen. Zergatik ez da hauen lana galeria batean erakusten, eta ulergaitz diren beste lan horiek bai? Ez dut ulertzen zergatik izan behar duten jasanezinak, izugarrizko astunkeriak artea izateko. Horrek ematen dit atentzioa bideoa edo ikus-entzunezko euskarria erabiltzen duten artista askorengan. Euskarri hori beti dago instituzionalizatua, gainera. Diru laguntzak desagertzen direnean artista horiek ere desagertu egiten dira.

T.E.: Nik ez dut uste zinema artea denik. Batzuena izango da artea. Baina, gaur egun, gehienbat zinema komertziala da guztiz.

K.J.: Bai, baina gurea ere bai, e! Haizeak nondik jotzen duen, halaxe egiten ditugu gauzak. Esaterako, orain ez dago dirurik; beraz, korronte artistikorik ere ez dago. Dirua dagoenean korronte artistikoak sortzen dira. 'Sortu da' esaten dute. Ez, ez, merkatuak sortzen ditu, beste gauza batzuk justifikatzeko.

...

K.J.: Egia da, kontsumorako zinema asko dagoela, erabili eta botatzekoa, batez ere Ameriketako Estatu Batuetakoa. Niri Europako zinema gehiago gustatzen zait, eta, esaterako, Telmoren Aupa Etxebeste! asko gustatu zitzaidan. Zinema europarra iruditu zitzaidan. Egia esan, asko gustatu zitzaidan, baita hemen egin diren beste gauza batzuekin alderatuta ere. Ezustea izan zen. Baina, ez dakit euskal gizartea prest dagoen bai zineman bai eta beste edozein arte sorkuntzan egiten dena erejasotzeko. Nik uste nahiko klasikoak garela. Ez dugu izan nahi,baina...

T.E.: Nik ezin dut neure burua artistatzat jo! Egiten dudana egiteko, hainbat jende behar dut. Niri bururatzen zait istorio bat, baina behar dut argazki zuzendari bat, dekoratzaile bat, musikaria, soinu arduraduna. Nire ustez, artista gehiago da tipo bat, bere gogoetetatik ateratzen duena pieza bat, sorkuntza bat. Halako batean zerbait etortzen zaio burura, eta danba! Zerbait sortzen du.

K.J.: Nik ere izugarrizko sustoak hartzen ditut. Hau nondik arraiotik atera dut!

T.E.: Pentsatzen dut, askotan gogoeta gabe ere aterako zaizkizula, ezta? Baina gure kasuan, zaila da norberak nahi duen hori lortzea. Baina, jakin behar da mundu horretan moldatzen, eta nahiz eta nahi duzuna zehazki ez lortu, horretara hurbiltzen.

T.E.:Niri inbidia ematen dit hauek duten bakarrik lan egiteko gaitasunak. Besterik ez. Nik bakarrik lan egiten ez dakit. Asko kostatzen zait. Jendearekin ohituta nago, eta bakarrik jartzen banaiz etxean idazten-edo ezin dut, paseoan hasten naiz, eta ezin kontzentratu. Nik lana egiten dut deitzen didatenean, enkargua datorrenean.

K.J.: Niri inbidiarik ez, baina atentzioa sortzen dit irudien bidez poesia egiten duzuenean. Ez da gehien ikusten den zinema, baina... Nola konta litekeen gauza bat irudi baten bidez, besterik gabe, eta nola hartzen duen izugarrizko indarra ahozko hizkuntza erabili gabe. Mugimenduak erakartzen nau,bai, egiten dudanaren kontrakoa baita itxura batean.Hala ere, arte definizioei dagokionez, esan nahi nuke arte bat kontsumitzeko prestaturik ere egon behar dela. Sarri esaten da artea erabat aspergarria dela. Artea ez da aspergarria. Jakin behar da gauza bakoitza norentzat egina den.

Noiz jakiten duzue egindako lanak balio duela?

K.J.: Susmoa izaten duzu, baina barne borroka bat izaten da. Erabat ez zaitu konbentzitzen, eta gainditu nahi duzu, eta beldurrak azaltzen dira, gauetan esnatzen zara izerditan, baina azkenean bidea topatzen duzu.

T.E.: Guk garbiago izaten dugu noiz bukatzen den lana, ekoizlea etortzen zaigunean esanez diru gehiago ez dagoela. Gogoratzen dut sukaldea konpontzen ari ginela etxean, eta obra ez zutela bukatzen. «Zinema produktore izango nauk orain», pentsatu nuen: «Aizue, bukatu da aurrekontua eta bukatu da lana, ez etorri gehiago, a la puta calle». Zalantza beti egoten da, batez ere filma amaitzen ari zarenean. Geroz eta zalantza gehiago izaten dut nik. Geroz eta gehiago egin, orduan eta zailago egiten zait erabakiak hartzea.

K.J.: Garrantzitsua d, halaber, onartzea zuk egindako kaka zaharrak zureak direla, eta ez beste inorenak. Garai batean marabilla hutsa ziruditenak kaka zaharra direla onartzea!

T.E.: Lehen askoz errazago egiten genituen gauzak. Lehen film laburretan argi genuen zer eta nola egin, ziur aski askoz ere gutxiago genekielako. Orain gehiago dakigu, eta pentsatzen duzu modu batera zein bestera egin litezkeela gauzak, eta... Eta askotan ezjakintasuna askoz hobea da!

Eta zerk ematen dizue segurantzia, zerbait ona dela esateko? Gertuko jendeak adibidez?

T.E.: Nik beti erakutsi izan diet gertuko batzuei, eta haiengan dut konfiantza. Gero ikusleen jarrera ere hor dago. Esaterako, komedia batean, zuk espero duzun lekuan barre egiten badute, badakizu balio duela. Hirea zailago izango duk?

K.J.: Tira, nik ez dut sinesten ikusle orokor batean, gehienetan nahiko traketsa izaten da eta. Eta gero, badakizu, gertuko jendeari gustatuko zaiola zuk egin duzulako. Ez da oso baliagarria izaten.

Artean dirurik ez dagoela esan duzue. Krisi ekonomikoak nola eragin dizuete?

K.J.: Ni erabat geldi nago. Ez didate inondik deitzen, eta ez dut ia deus erakusten orain. Baina, gogoratzen dudala, hau hirugarren krisialdia da, eta ez nau ezustean harrapatu. Gutxi gora-behera badakit zer gertatzen den. Eta badakit zer egin behar den: tailerrera sartu, eta lan egin. Badakigu pasako dela, noiz ez baina. Hori bai, pasatzen denean berriro prest egon behar duzu; hau da, lana eginda. Ezin zara geldi egon. Lehiaketarik ez dago, baina entrenatzen jarraitu behar duzu, alegia. Ez daukat proiektu bat erakusketa baterako. Erakusketa bat buruan duzunean, gauza zehatzak prestatzen dituzu, baina garai hau ondo dago buruan nituen zenbait esperimentu egiteko. Ikusteko balio duten ala ez, gauza bat baita buruan duzuna, eta bestea forma hartzean balio ote duten. Hasi naiz zenbait betiko material esploratzen. Baserriaren inguruan nahiko nuke lan bat egin, eta hasi naiz esploratzen gurdiak, uztarriak, gurpilak...

T.E.:Baina, orain hasi haiz nabaritzen krisia?

K.J.: Ez, iazko udan hasi ginen nabaritzen artearen munduan.

T.E.: Zineman jendea nahiko larri dabil azken bi-hiru urtean. Lehengo batean Madrilen izan nintzen lagun batzuekin, eta azken urtean ez dute batere-batere lanik egin. Eta zinema utzi duenik ere bai. Baina, badakit aspalditik datorrela hau.

K.J.: Krisia nabaritzen denean ez dizu inork deitzen. Estresa desagertzen da, gizentzen jarraitzen dugu.

Motibazioa. Inspirazioa. Halako egoeratan nondik ateratzen duzue lanerako orduan?

T.E.: Inspirazioa edozein lekutan topa liteke.Gero, hori lantzea beste gauza bat da. Hori da abiapuntua. Baina, gero lana ordenagailuaren aurrean egin behar da, idatzi eta orduak sartu. Ideia bat daukazu eta lanean zaudela etorriko zaizu inspirazioa, baina baita blokeatu ere beste askotan. Ideia baldin badaukazu baina lanean ez bazara jartzen, alferrik da.

K.J.: Ni ados nago berarekin. Erabat ados. Ideia, hala ere, ez da sortzen hutsetik. Zerbait ikusten ari zara, eta ideia dator, baina dena dagoelako lotuta memoria batekin. Zergatik interesatzen zait testuinguru honetan kokatutako hau eta ez beste hura? Memoria oso selektiboa izaten delako. Askotan, ideia bat izan eta hura gauzatu bitartean urteak pasatzen dira. Ideia bat izan eta hasten zara lanean, baina ez duzu zuk nahi zenuen hura lortzen, sentipen kontuak dira, eta baztertzen duzu eta beste zerbaitekin hasten zara. Eta, orain, ia 30 urte daramatzadanean lan honetan, konturatu naiz, hasierako gaietara itzultzen ari naizela, astun bat bihurtu naizela.

T.E.: Nik obsesio bat badut lanerako orduan: bizitza luzeegia da, eta gehiegi errepikatzen da dena. Egin dudan azken laburra ere zirkulu baten tankerakoa da, eta bueltak ematen ditu leku berean, gauza batzuk aldatzen dira, baina dena da gauza bera. Kiribil moduko bat da. Orain idazten ari naizen filmak ere badu hortik zerbait.

K.J.:Film berri batekin ari haiz?

T.E.: Idatzita dago dagoeneko. Subentzioa ematen badigute, egingo dugu, eta bestela hor geratuko da. Bizirik irautea!

K.J.:Nik ere badut obsesio bat denborarekin. Era berean, atentzioa ematen dit nigandik kanpo dagoenak, esaterako, naturan dagoenak, berriz ikustea arbola bat urtero-urtero nola loratzen den. Edo nola botatzen dituen hostoak. Eta hori ere errepikakorra da, urtero ixten du bere zikloa, matematikoa da. Baina, geroz eta gehiago begiratzen diet fenomeno horiei. Horren esperoan egongo banintz bezala. Gogoeta bat egiten dut batzuetan. Hilko banintz, zeren falta sumatuko nuke gehien? Hurrengo eguna argitzen ikustearena,edo iluntzen ikustearena... naturarekin lotura duen zerbaitena. Eta onartuta daukat hori dela ziklo errepikakorrena, baina, ez nau nekatzen. Nekatzen naute gizakiarengan dauden ziklo errepikakorrek.

T.E.: Oraingo honetan ni nago erabat ados.

Naturaren gaia atera duzue. Zein harreman duzue naturarekin, eta zein hiriarekin edo gizakiak sortutako espazioa urbanizatuekin?

K.J.: Niretzat, biak osagarriak dira. Ni oso ondo sentitzen naiz Alkizan eta naturan, eta beti hona itzultzen naiz. Nik egindako aukera bat da. Tailerra munta nezakeen herri kasko batean, baina hau aukeratu dut. Baina, asko gustatzen zait noizbehinka hiri handi batera ihes egitea, asko estimatzen baitut anonimatua. Hiri handi batean murgildu, metroan sartu, eta han galdu. Eta hotel bat aukeratzen badut, aukeratuko dut zentro-zentroan dagoena. Halere, bazkaltzera ez naiz inoiz joan McDonalds batera.

T.E.: Ni erosoago sentitzen naiz herri txiki batean. Eta hirira joatekotan hiri handi batera joaten naiz. Hiri batera joateak nagitu egiten nau, baina gero han zoragarri ibiltzen naiz. Madrilen bizi izan naiz 6-7 urtez. Atera nintzen nazka-nazka eginda, eta orain oso gustura joaten naiz. Lagunak ditut han, eta badugu elkargune bat, garagardoak hartzeko geratzen gara merkatu batean .

K.J.: Hori, hori da ona.

T.E.: Baina gustatzen zait, noiz itzuliko naizen jakinda.

K.J.:Nik beti pentsatu izan dut hiri batean ondo sentitzen zarela, bertakoen problemak zureak bihurtzen diren arte.

Zer galdetuko zeniokete batak besteari?

K.J.: Sardinak gustatze al zaizkik parrillan erreta?

T.E.: Gu ardozaleak gara. Mahai gainean ardoa izanez gero, nahikoa dugu. Galdera hauxe: Noiz geratuko gaituk bazkari bat egiteko?