Ibilbide luzea du Joanmari Larrartek (Hernani, Gipuzkoa, 1967). Euskararen irakaskuntzan eta didaktika sailean aritu da AEKn; publizitatean eta komunikazioan, berriz, Elkarren eta Euskaldunon Egunkaria-n. Kontseilari ordezkaria ere izan da, BERRIAn, Elkar fundazioko komunikazio eta kultur arloko zuzendaria izan aurretik. Gainera, toki batean baino gehiagotan agertu da lehendakari gisa, hala nola Euskalgintzaren Kontseiluan eta Jakin fundazioan. Elkar fundazioaren lema hartu izanak eman dio parada BERRIAri harekin solas egiteko.
Iazko udaz geroztik, Elkar fundazioko lehendakaria zara. Baldintzarik ipini al zenuen postuari heltzeko?
Ez naiz ona horrelako kontuetan: tokatzen dena hartu, eta aurrera. Baldintzarik ez nuen jarri, baina gauza bat esan nuen: 57 urte ditut, eta ez dakit ez ote nagoen ardurak uzteko, hartzeko baino gehiago.
Postuari eutsita, lorpen jakin batera bideratu duzu ahalegina?
Aldaketa egitea tokatzen zen, eta norbaitek hartu behar zuen ardura. Erabaki genuen nik hartuko nuela. Alde batetik pozik sentitzen zara, zurekiko errekonozimendu bat badagoelako, eta horrek bete egiten zaitu. Beste alde batetik, ardurak dira, eta, lehen esan bezala, uzteko garaian gaude, hartzeko garaian baino gehiago. Planteamendua ez da izan «guk hartuko dugu hau egiteko»; jarraipena egon da: aurrekoek egin dutenari eustea eta bide horretatik segitzea izan da asmoa. Halere, erronka bat badaukagu talde bezala, euskal kultura osoak duena segur aski: nola piztuko dugun euskal kultura, beste toki bat har dezan datozen urteetan. Erantzukizun handienetakoa hori da orain.
Elkarrek oinarri oso garbia izan du bere ibilbide osoan: euskal kulturak aurrera egingo badu, egitura sendoak behar ditu. Asmatu dugu neurri batean edo bestean, baina horretan saiatu da. Egitura horiei eusten eta egitura horiek indartzen sekulako eginkizuna daukagu datozen urteei begira.
«Erronka bat badaukagu talde bezala, euskal kultura osoak duena segur aski: nola piztuko dugun euskal kultura, beste toki bat har dezan datozen urteetan»
Zein da zure egunerokoa? Bileretan kateatzen al zara?
Fundazioak funtzionamendua aldatu du hein batean, baina, berez, lehengo lanean jarraitzen dut gutxi gorabehera. Elkarren barruan harreman lan batzuk dauzkat, batez ere Elkarren ohiko negozioaren barruan ez dauden hainbat proiektutan: izan liteke Martin Ugalde kultur parkea, Irria aldizkaria edo Kontseiluan parte hartzea. Horien guztien ordezkaritza nik eramaten dut Elkarren, lehen bezala. Argitaletxean, koordinazioaren zati bati ere eusten diot. Kargu berri honek beste bilera batzuk eta beste harreman batzuk ekarri dizkit. Egia da bilerek jaten dutela egunaren parte handi bat, barrukoek zein kanpokoek.
Non sortzen da tentsioa horrelakoetan?
Euskal kulturak egoera zaila du, eta tentsioa egunerokoan eta egunero dago. Beti izan du egoera zaila. Guk hau bizi dugu, eta gure aurrekoek esango dute akaso askoz ere egoera zailagoetatik etorri direla, eta arrazoirik ez zaie faltako segur aski. Baina gaur egungo egoera ere konplikatua eta zaila da; beraz, tentsioak maila guztietan daude. Elkar proiektua mantentzeari eta indartzeari begira, guk ere baditugu zailtasunak, gainontzekoek bezala, eta ez da erraza egunerokoari eustea. Tentsioa, halaber, euskararen inguruan gertatzen ari diren eraso guztiak ikusita, eta neurri batean atzerapausoak ematen ari garela konturatzean. Horretaz guztiaz gainera, euskal kulturaren ezintasunak ere ikusten dituzu. Adibide bat jartzearren: Espainiako estatuan hazkunde txiki bat egon da liburu salmentan eta irakurketan, baina hori ez da gertatu euskarazko liburuetan. Arreta jarri, eta ikusten duzu katalanei ere, gauza bera ez bada ere, antzera gertatu zaiela. Hau da, kultura txikiek gero eta errealitate zailagoa dugu mundu globalizatu honetan. Kontu horiek egunero sortzen dizute tentsioa. Azken batean bi eginkizun baitauzkagu: bata, propioa, egitura honi eta lanpostuei eustea, eta ahalik eta egoerarik onenean mantentzea, aurrera egitea; bestea, berriz, helburuak dakarrena, euskararen eta euskal kulturaren sustapenari begira sortu baikinen bereziki. Eta hor pausorik ematen ez badugu eta atzera egiten baldin badugu, gure lanaren parte bat hankamotz gelditzen da.
«Gauza bat argi daukagu: kanpotik datozen indarrak sekulakoak dira, gero eta handiagoak, eta horri aurre egiteko, bakoitzak bere proiektuari eusteaz gainera, elkarguneak bilatu beharko ditugu, eta gauza batzuk elkarrekin egin»
Horrek soluzio errazik ez du. Nondik jotzen duzue zuek?
Orain hainbat proiektu ari gara lantzen euskarazko liburuei ikusgaitasuna emateko, jendea euskal kulturara zaletzeko eta transmisiorako bideak sortzeko. Horietariko gauza batzuk argia ikusten hasiko dira laster; datozen hilabeteetan ez bada, hurrengo urteari begira.
Gauza bat argi daukagu: kanpotik datozen indarrak sekulakoak dira, gero eta handiagoak, eta horri aurre egiteko, bakoitzak bere proiektuari eusteaz gainera, elkarguneak bilatu beharko ditugu, eta gauza batzuk elkarrekin egin. Euskal kulturaren transmisioa ez du Elkarrek, ETBk edo beste enpresa batek bakarrik gauzatuko.
Kontua da herri ikuspegi batetik nola izan gaitezkeen kapaz arazo horri buelta batzuk emateko eta etorkizuneko planteamendu bat egiteko elkarrekin. Ez dakigu zer emango duen horrek, ez dakigu datorren urtean zer etorriko zaigun ere. Pentsa azken hogei urteetan zenbat aldatu zaigun bizimodua, telefonoa gure patriketan sartu denetik. Orain adimen artifiziala dugu esku artean, eta ez dakigu zer ekarriko duen horrek, baina gauza horiek ez datoz gurea bezalako kultura txikien alde. Galtzeko aukera handiak ditugu, eta indar biltze horrek ekar lezake argibideren bat.
Berpizkunde baten beharra dagoela aipatzen da, eta esango nuke hala dela. Horretarako, bide berean jarri behar dugu denok.
«Berpizkunde baten beharra dagoela aipatzen da, eta esango nuke hala dela. Horretarako, bide berean jarri behar dugu denok»
Enpresak elkartzeaz aritu zara. Oro har, zein da euskalgintzan dabiltzan enpresen joera nagusia? Lehiatzekoa?
Asko kostatzen zaigu, denoi. Agian ezinetik ari garelako gehienetan. Bakoitzak bere mugak ditu, eta euskal kulturako enpresak eta eragileak ere ez dira sekulako oparotasunean bizi. Egunerokoari eusten nahikoa lan denok ere. Baikorra naiz halere, gogoeta hau ez baitugu guk bakarrik egiten. Harremanetatik ikusten dugu gainontzekoek ere badutela kezka hori, eta denok ere hasiko garela gure denboraren zati bat proiektu komunetara bideratzen.
Enpresa askotan gidari izan direnak erretiratzen ari dira pixkanaka. Elkartzeko bide horretan, lagungarri izan liteke jende berria etortzea?
Izan liteke. Azkenean, urte asko daramatzagunok zamak ere handiak izaten ditugu. Jende berriak freskotasuna ekar lezake, eta agian lehendik egon litezkeen hainbat kontu bidean uzten ere lagun dezake. Ez dakit esaten horrek zenbaterainoko garrantzia duen, baina hasieran, behintzat, aldekoa da. Berritzea beti da ona alde horretatik.
Esperientzia galtzen da?
Galdu liteke, baina etenik ez badago, ez du zertan. Seguru nago zerbaiten beharra dugunean hor egongo direla Elkarren sortzaileak, esateko «hau horrela egin zen» edo «honengatik ez zuen funtzionatu». Etena sortzean izaten da arazoa, baina halakorik ez badago, uste dut naturaltasun baten barruan egin daitekeela.
Euskal kulturaz ari garela, sortzaileak ez daude batere pozik. Batez ere enpresatik ari zara zu, eta haiek azken katebegia dira. Nola ikusten duzu panorama?
Sortzaileak ez daude gustura, eta arrazoi osoa dute gustura ez egoteko. Euskal kulturak ez du ematen, edo oso gutxi ematen du bere horretatik bizitzeko. Baina errealitateari izkin egitea alferrik litzateke, eta errealitatea da Europako inguru honetan merkatuan oinarritzen dela ekonomia. Hortik abiatuta, euskal kulturak duen merkatua oso txikia da, eta ez du gaitasunik behar bezalako bideak emateko. Enpresaren ikuspegitik, sortzaileen duintasunari soluzio bat ematea oso zaila da.
«Ez dakit sortzaile guztiak bete-betean sortzera dedikatzeko egitura bat izan dezakegun inoiz, baina sortzaileek behar dutenean denbora hartzeko moduak bilatu beharko genituzke, eta hori administrazioarekin batera egin beharko da»
Ez dakit sortzaile guztiak bete-betean sortzera dedikatzeko egitura bat izan dezakegun inoiz, baina sortzaileek behar dutenean denbora hartzeko moduak bilatu beharko genituzke, eta hori administrazioarekin batera egin beharko da. Hor ere mahai baten inguruan eseri beharko dugu eragileok, administrazioak eta sortzaileek, eta planteamendu bat imajinatu beharko dugu, sortzaileak merkatutik ezin direlako mantendu; ez sortzaileak, ez eta kultur enpresak ere. Baliabide gehiago behar dira kultur sare osoa indartzeko, eta eragileentzat bezala sortzaileentzat ere aukera berriak sortu behar dira. Kulturgileak bereari ezin eutsiz bizitzea ez da onargarria.
Musikan eta literaturan oso garbia da joera: bizpahiru izar, eta gainontzeko guztiak kasik ikusezin. Hori orekatzeko modurik ikusten duzu?
Horri nola erantzun ez dakit, oso zaila zait. Euskal Herriko argitaletxeak saiatzen gara oihartzun handirik izango ez duten liburuak ere argitaratzen edo ekonomikoki etekinik emango ez duten liburuak ere plazaratzen. Horrek zulo bat eman arren, derrigorrez hornitu behar dugu euskal espazioa gauza oso diferenteei bide emanez. Eta horretan jarraitu behar dugu, baina, azkenean, mundu mediatiko honetan lauk dute lekua, eta gainontzekoak hor dabiltza. Liburuetan oraindik beste neurri batean gabiltza, baina musikan oso urrutira joan da kontua. Badirudi norbait izateko BEC bete behar duzula, eta ez da erreala. Ez dakit zenbateraino ote den momentuko moda bat, baina zaila zait soluzio bat imajinatzea.
«Liburuetan oraindik beste neurri batean gabiltza, baina musikan oso urrutira joan da kontua. Badirudi norbait izateko BEC bete behar duzula, eta ez da erreala»
Salmentak beherantz doazen arren, Elkarrek tinko eusten dio negozio bideari. Zein da gakoa?
Elkarren gakoetako bat, nik uste, hasieratik egitura oso batean pentsatu izana da. Liburuaren kasuan, kate osoa hartzen du: argitaletxea, banaketa eta liburu dendak. Bide horretan, Elkar taldeari bolumena ematen diona banaketa da, hazkunderako aukera bat izan baita. Euskal liburuak banatzeko sortu zen Elkar banaketa, baina gaur egun Espainiako estatuko banatzaile bihurtu da. Beraz, hemen handiaren irudia eman dezake Elkarrek, eta beste kultur eragileen aldean halakoa da, baina mundu zabalean Elkar hartxintxar bat da, eta mundu zabalean lan egitea tokatzen zaigu.
Elkarrek, beste kultur eragile askok bezala, zailtasun handiak ditu. Zorionez, eusten asmatzen ari gara. Datozen urteei begira ea gauza garen eusten jarraitzeko.
«Hemen handiaren irudia eman dezake Elkarrek, eta beste kultur eragileen aldean halakoa da, baina mundu zabalean Elkar hartxintxar bat da, eta mundu zabalean lan egitea tokatzen zaigu»
Bizitza osoa euskalgintzan eta militantzian eman duzu. Zein da zure sentsazioa?
Erantzun zaileko galdera da hori. Hogei urterekin hasi nintzen AEKn, gerora Egunkaria, BERRIA... Egia da militantziaren esparruan eman dudala bizitza. Kezkarekin bizi dut, iruditzen zaidalako denbora gutxian asko zabaldu dela urteetan egindako lana atzera botatzeko aukera. Eta iruditzen zait egoera zaurgarri horretan gaudela. Alde batetik, epai bidez-eta etortzen ari diren eraso horiek guztiak ez direlako kasualitatea. Uste dut ondo antolatutako planteamendu bat dela, eta badagoela txikien eta estaturik gabeko nazioen aurkako joera bat. Urteetan oso urrats handiak egin ditugu, baina horrelako eraso bat etorritakoan konturatzen zara zein ahulak diren urrats horiek, eta zein erraz bota daitezkeen atzera. Hori kezka handiarekin bizi dut.
Iruditzen zait duela 40 urte euskalgintzak eta euskal kulturgintzak izan zezaketen indarra beste bat zela, egoera zaila izan arren. Orain ahulago gaudela iruditzen zait. Logikoa ere bada neurri batean, horrelako mugimenduak ezin baitira beti goian egon. Azken finean, mugimendu sozialez ari gara, eta gauzak asko aldatzen dira.
Euskararen aldeko mezuak oso ahulduta egon dira azken urteetan, baina pentsatu nahi dut berriro ere etorriko dela beste indar bat honi eutsiko diona. Badakigu oldarraldiei erantzuten, eta uste dut erantzun bat berriro artikulatzeko indarra izango duela herri honek orain. Baina garai hau ez da samurra, ezta inondik ere. Kezkatzekoa da.
Horrelako gogoetetan zalantza duzu, halere, 30 urterekin gauzak berdin ikusiko ote zenituzkeen. Iragan garaiak hobeak izan zirela ematen du, eta badugu joera horretan tematzeko. Agian badago idealizaziorik ere. Hori kontuan izanda ere, garai kritiko samarrean gaudela esango nuke.
«Badakigu oldarraldiei erantzuten, eta uste dut erantzun bat berriro artikulatzeko indarra izango duela herri honek orain. Baina garai hau ez da samurra, ezta inondik ere»
Erakunde askotan utzi duzu arrastoa. Ibilbide horretan, zer egin dituzu gehiago, lagunak ala etsaiak?
Ez dakit galdera horri nik erantzun behar ote niokeen, baina ez dut sentsazioa etsaiak egin ditudanik. Egon naizen lekuetan saiatu naiz ahal dudana ematen eta zintzotasunez jokatzen. Eta ez naiz arduren bila joan, baina leku guztietan ardura hartuta bukatu dut. Zerbait ongi egiten nuela pentsatuko zuen jendeak, edo balio dezakedala...
Edo izaera aproposa duzula horretarako.
Edo ez dakidala ezetz esaten. Ez baitut oraindik ikasi, eta herri honetan ezetz esaten ez jakitea arazo bat da.
Atzera begira, bada zerbait bestela egingo zenukeenik gaur? Ezeren damurik?
Askotan pentsatzen duzu «hau ez genuen ondo egin», edo «ez genuen horrela egin behar»... Baina hotzean pentsatzen hasi, erabaki hori hartu zen garaian eta orduko informazioarekin jarri, eta konturatzen zara ia seguru, %90 luzean, erabaki bera hartuko zenukeela. Orain, denbora pasatuta eta gauzak ikusita, erraza da hitz egitea. Baina orduan geneukan ikuspegiarekin eta esku artean genituen datuekin, hori zen har zitekeen erabakia, ez besterik. Ez dakit merezi ote duen atzera begiratzea. Erabakia gaizki hartu bagenuen eta baten batek zuzendu badu, zorionak. Oraindik ere tokatuko zait erabaki onak eta txarrak hartzea, eta hurrengoei ere tokatuko zaie. Denborak zure tokian jartzen zaitu gero.
