«Izurrietan, gizakiek berdin jokatzen dute beti»

Orhan Pamuk Literatur Nobel saridunak (Istanbul, 1952) bakartze istorioak izan ditu oinarri bere hainbat lanetan, eta horietara jo du ostera ere azken liburua taxutzeko: Veba Geceleri. 1901ean girotuta dago, Otomandar Inperioko Minger uharte asmatuan. Izurria heldu delako susmoarekin abiatzen da eleberria, baina ustea berehala baieztatzen da, eta horren ondorioak aletuko dira kontakizunean: itxialdiak, bestelako neurriak, baita iraultza bat ere. Astelehenean, Pamukek eleberriaren gaztelaniazko itzulpena aurkeztu zuen Bilboko Azkuna zentroan: Las noches de la peste (Izurriaren gauak; Literatura Random House, 2022).

Nola eraiki duzu uhartea, sinbolikoki?

Eleberriaren hasieran, mapa baten marrazkia dago; eleberria idazten nindoan bitartean, mapari erreparatzen nion, eta batera eboluzionatu dute biek. Mediterraneo ekialdeko uharte otomandar tipikoa da. Xehetasunak kopiatu ditut Kretatik [Grezia], Zipretik eta Megistitik, uharte txiki bat, greziar errepublikako ekialdekoena, eta turkiar errepublikatik milia erdira dagoena. Maiatzero joaten naiz; etxe bat alokatzen dut. Eta, hasieran, Istanbulen parean dagoen uharteetako batean igarotzen nituen udak. Gustuko ditut uharte txikiak, haietan aurkitzen dudan bakartze sentsazioa.

Eta hori bilatu duzu Minger sortzean?

Bai, behar nuen. Egoera bakartuak gustuko ditut. Elurra obran bezala [Elkar, 2017; Monika Etxebarriak eta Fernando Reyk itzulia]: hainbeste elur egin zuen Kars hirian [Turkia], mundutik bakartuta geratu baitzen. Eleberri hori ere oso politikoa zen, azken hau bezala. Bakartze egoera bat dagoenean, istorioa azkarrago garatzen da, eta drama nabarmenagoa egiten da. Bakartze egoera asmakizun literario bat da: adibidez, ontzi bat hondoratzen da, eta bizirik ateratzen dira salbamendu txalupan doazen bi edo hiru lagunak; edo hegazkin batek Amazonasen kontra jotzen du, eta hamar lagun salbatzen dira. Zer egingo dute? Horrek kuriositatea eragiten dio mundu guztiari. Daniel Defoek Robinson Crusoe idatzi zuen, bakartze istoriorik behinena, eta ironikoa da, izurrien inguruko beste bat ere idatzi baitzuen.

Egiturari erreparatuta, narratzaile esplizitu bat dago, 1901ean gertatutakoak 2017tik kontatzen dituen historialari bat, eta Pakize Sultanen gutunetan oinarritzen da gertakariak berreraikitzeko —izurria bizi zuen—. Zergatik bitartekaritza hori?

Dena hiru hilabetetan gertatzen da, baina istorio osoa ehun bat urte dira. Historialari baten bitartekari funtzioa behar nuen. Eta emakumea da, zahartzen ari naizen heinean andre narratzaileen begietatik ikusi nahi dudalako mundua. Columbia Unibertsitateko [AEB] irakaslea ere banaiz, eta, halaber, gustuko dut iruzkin ironikoak egitea Historiako irakasleen inguruan, hain zuzen. Narratzailea politikoki zuzena da, eta ez Mingereko nazionalista bat, baina ezin du saihestu, eta, azkenean, Mingereko nazionalista izaten bukatu du.

Hala ere, zenbait pertsonaiarengan ardazten duzu kontakizuna. Eleberriak helburu polifonikoa ere badu?

Nire helburua izan da zerbait tolstoiarra egitea, Gerra eta bakea-ren antzeko zerbait. Bestalde, ni Tolstoi baino 150 urte beranduago bizi naiz; beraz, kontakizun modernistaren eta postmodernistaren teknikak erabiltzen ditut orobat. Istorio bat idatzi dut hainbat ikuspuntutatik, eta baliabide hori Faulknerrengandik hartu dut, baita haren narrazioa eta jauziak ere; Joseph Conradengandik hartu ditut denboran aurrera eta atzera egindako jauziak. Irudi tolstoiarra egin dut, baina ez da zehatz-mehatz XIX. mendeko errealismoa. Konplexua da, baina ez ulertzeko zaila.

Bere garaia baino ehun bat urte lehenagoko jazoerak kontatzen ari da narratzailea. Memoriaren kontserbazioaren inguruan ere hausnartzeko balio izan dizu liburuak?

Nik memoriaz hitz egiten dut, baina pertsona bakarrarenaz. Eta agian oroitzapen horiek nazio baten sorrerarenak dira. Eleberrian, dinastia otomandarreko aristokrata batek nazio baten sorreran parte hartzen du. Ez da ahaztu behar Greziako lehen erregea ez zela greziarra izan, baizik eta alemaniarra. Beraz, nazioak asmatu zirenean, hango herriak hain ziren ahulak, ezen behar baitzuten aristokratek agindu zezaten. Albanian ere bai, adibidez: herrialde independente bat egitea erabaki zuten, eta mundu osoan aristokrata baten bila ibili ziren. Printze otomandarrei eskatu zieten Albaniako erregeak izan zitezen, baina uko egin zioten.

Komunikazioak zer toki du eleberrian? Bai komunikabideek, baita komunikazio instituzionalak ere.

Gaur egun, harremanetan gaude nazioartearekin: Argentinan edo Korean gertatzen dena gaur bertan agertzen da telebistan. Pandemia honetan ikusi dugu, mapen bitartez, esaterako. Baina orduan —are, 1901ean—, komunikazioa oso geldo zihoan; jendeak ez zuen ulertzen zer gertatzen ari zen. Jendeak ez zuen gaur egun dugun hezkuntza, albisteak astiro heltzen zitzaizkien, eta, horregatik, gehiago loratzen ziren mitologiak, kondairak eta zurrumurruak. Lehen, izurri bat heltzen zen eta biztanleriaren herena akabatzen zuen; eta, orain, hasieran jakiten dugu ehun hil direla lehenengo, gero milaka... Lehen, askoz geldoago jakiten zen, eta jendeak beldurra zuen, ez zekitelako zer gertatzen ari zen.

Zure obran sarritan jorratzen duzu Mendebaldearen eta Ekialdearen arteko tirabira.

Begiratu Turkiaren mapa, eta non dagoen Istanbul. Ni Istanbulen ekialdeko aldean jaio nintzen, baina nire amaren aitona Bosforo itsasartearen beste ertzeko medikua zen: alde europarrean bizi zen. Turkiako kultura Asiako kultura tradizionalak ardazten du, baina Mendebaldeko kulturak ere eragin handia du.

Harreman horiek nolako eragina dute kontakizunean, epidemiaren kudeaketari dagokionez?

Ez dute eragin handirik. Bai, egia da Mingereko musulmanak itxialdiaren aurka daudela kristauak baino gehiago, oraingo negazionistak direla, nolabait; baina ez musulmanak izateagatik, baizik eta hezkuntza txikiagoa edukitzeagatik. Nahiz eta Otomandar Inperioan musulmanek gobernatzen zuten, dinastia musulmana izan arren, herriko jendea txiroagoa zen, eta apalago hezia kristau ortodoxoak baino.

Eta harremanok nola eragiten diote pertsonaien garapenari?

Otomandar burokrata tipiko batek —liburuko Sami pashak, adibidez—, bi indarren tentsioa sufritzen du. Europak Otomandar Inperioa presionatzen du, gaur egun Turkia bezala, herritarrei askatasun handiagoa eman diezaien, Mendebaldeko herri baten itxura har dezan, eta saia dadin denak berdin tratatzen, ez diezaien musulmanei pribilegio gehiago eman. Sami pashak, eta Otomandar Inperioko pasha guztiek, hori egin nahi zuten. Baina egin zutenean, kristau ortodoxoak, zeintzuek aberastasun, kultura, askatasun eta berdintasun handiagoa zuten, are aberatsagoak egin ziren, eta musulmanak pobreagoak bilakatu ziren. Hori izan zen Otomandar Inperioa mendebaldarragoa bilakatzearen paradoxa. Eta zenbat eta askatasun handiagoa izan ortodoxoek, serbiarrek, greziarrek, bulgariarrek eta abarrek, orduan eta gehiago nahi zuten independentzia. Hala, eleberriko pashak kontraesan horiek ditu, eta ez dago konponbiderik; azkenean, inperioa puskatzen da. Edo, Armenian egin bezala, kristau guztiak akabatzen dituzte.

Aldaketa horiei erreparatuta, zure istorioetako pertsonaia batzuei arraroa bilakatu dakieke jatorria?

Noski. Europako edo Asiako periferian, hezkuntza mendebaldarra duen edonor atzerritar bihurtzen da bere herrian bertan. Niri esaten didate atzerritar bat bezalakoa naizela nire herrialdean. Ez dit molestatzen; idazle turkiar ezagunenetariko bat naiz [barreak].

Eleberria 2016an hasi zenuen, eta 2021ean bukatu. COVID-19aren pandemiak eraginik izan al du lanaren garapenean?

Eleberri historiko hutsa zenean, nire lagunek esaten zidaten inork ez zuela irakurriko, iraganeko kontu batez ari nintzelako. Eta, ondoren, deitzen hasi zitzaizkidan, esateko zorte handia eduki nuela. Ez dut zorterik eduki. Nire izebetako bat, 93 urtekoa, COVID-19aren lehen biktimetako bat izan zen. Ni kezkatuta nengoen uste nuelako jendeak esango zuela pandemiaren harira idatzitako liburua zela; beraz, artikulu bat idatzi nuen, hala nola TheNew York Times eta El País egunkarietan argitaratu dena, pandemiek fikzioan izandako presentziaren ingurukoa, kontatzeko Camusek eta Defoek, adibidez, horren inguruan idatzi zutela. Gizakiek berdin jokatzen dute beti: lehenik eta behin, ukatu egiten dute egoera; gero, horren inguruko zurrumurruak zabaltzen dituzte; eta, ondoren, musulmanei edo txinatarrei egozten diete errua. Edo gobernuak erortzen dira, hildakoen kopuruak gora egiten du, eta gobernu berri bat sartzen da, oso autoritarioa, jendea torturatu ere egiten duena: gobernu horrek pandemia eteten du, baina, halaber, gure askatasunak mugatzen ditu. Ironikoa da, biztanleek bi gauza leporatzen baitizkiete beren agintariei: batetik, esaten diete haien errua dela hainbeste jende hil izana, ez dituztelako nahiko neurri ezarri; bestetik, pertsona bertsuek diote ez ukitzeko ez haien negozioak, ez haien askatasuna.

Eta artikulua argitaratu ondoren, zer gertatu zen?

Editoreak mezu elektronikoak bidaltzen hasi zitzaizkidan, esateko buka nezala eleberria, arren. Hiru urte eta erdi neramatzan liburuan lanean, baina ondorengo 11 hilabeteetan, itxialdian, eleberria bukatu nuen. Izan ere, sutsuki idatzi nuen; bukatzeko gogoz nengoen. Istorioa gaur egunera arte heldu zen, kasualitatez. Hasieran, zerbait pribatua idazten ari nintzen; gero, ilusio antzeko bat izan zen, izurria liburutik irten eta gizadia osora hedatu izan balitz bezala. Eta, bide horretatik, uste nuen eleberria argitaratutakoan koronabirusa bukatuko zela. Baina hori ez da gertatu [barreak].

Egoera aintzat hartuta, oraingoan zailagoa izan da berridazketa eta errepasatze prozesua aurreko eleberrietan baino?

Bai, baina ez ditut gauza asko aldatu. Elurra Turkian publikatu baino gutxi lehenago, Irailaren 11ko atentatuak jazo ziren; liburuan Osama Bin Laden aipatzen nuen, eta ezabatu egin nuen, jendeak pentsatuko zuelako atentatuetatik kopiatu nuela. Baina oraingoan ez dut ezer ezabatu, soilik laburtu egin ditut itxialdien deskribapenak. Era berean, ahalegindu naiz saihesten irakurleek pentsa dezaten oraingo egoeraz hitz egiten ari naizela. Baina gizakiek hain jokatzen dute antzeko beren orainaldiari dagokionez, normala baita irakurle batzuek uste izatea orain gertatutakotik hartu ditudala gauza batzuk. Baina nik ez dut kopiatzen, gizadia bera da bere buruari kopiatzen diona [barreak].