«Itzuli hitzak hogeita hamar adieratik gora ditu euskaraz», idatzi du Anjel Lertxundik (Orio, Gipuzkoa, 1948) bere azken lanean, Itzuliz usu begiak-en. Liburu hori aitzakia hartuta, literaturarekin zerikusia duten itzuli hitzaren adierei buruz hitz egiteko elkartu ditu BERRIAk Lertxundi bera eta Isabel Etxeberria (Donostia, 1975) eta Xabier Olarra (Tolosa, Gipuzkoa, 1953).
Anjel, lehenik eta behin, literaturarekiko maitasun adierazpen bat bihurtu duzu zure Itzuliz usu begiak. Itzulpenek zenbaterainoko eragina izan dute zure maitasun horretan?
Anjel Lertxundi: Eskola garaian, latinetik itzuli behar izaten nuen. 11 urte nitueneko kontuez ari naiz, eta diziplina horrek iraun zuen bost urteez. Niretzat, latina eta gaztelania ikasteko modu bat zen. Garai hartan irakurtzen nuen narratibaren aleetako asko eta asko itzulpenak ziren. Euskaraz irakurtzen hasi nintzenean, gogoan daukadana da zer desberdintasun zegoen nik etxean egiten nuen euskaratik testuetan zegoenera. Euskarazko testuen artean ere, euskalkien kontuengatik eta abar, desberdintasunak zeuden. Euskarazko liburuak irakurtzea, niretzat, oihan batera sartzea zen. Eta hor, itzulpen bat, Noni eta Mani [Plazido Muxikak itzulitako John Stefan Svenssonen lana, 1952an argitaratua], deskubrimendu bat izan zen. Hura irakurtzean, euskara lau bat irakurri nuen, oso ondo funtzionatzen zidana.
Euskal itzulpengintzaren bilakabidean, gaur gero eta gehiago topatzen dut Noni eta Mani-n ikusten nuen hura: itzulpeneko hizkeraren gardentasuna. Gardentasuna, ez bakarrik esaldiaren egituran, baizik kontatzen denarekin lotutako moduan. Lexikoak zerikusi handia du horrekin; biak oso uztartuta daude. Gero eta gehiago, egiten diren itzulpenetan. Hori ez da gertatzen literaturarekin. Eta hara non, pixkanaka-pixkanaka, naturalago egiten ari zaidan itzulpena zenbaiten sormeneko obra baino.
Xabier Olarra: Paradoxikoa da, baina hala gertatu liteke. Denoi egin zaizkigu hasiera batean irakurtzen genituen euskarazko liburuak arrotz xamar. Nik irakurri nuen lehenbiziko nobela Garoa izan zen. 12 urte nituen, eta pentsa gure eguneroko hizkeratik non zegoen Txomin Agirre. Hala ere, nobela hori, bere hiztegi problema ikaragarri eta guzti, gustura irakurri nuen eta entenditu nuen. Eta berdin Kresala. Eta begira non zegoen Kresala gure eguneroko hizkeratik...
A.L.: Zer adinekin hori?
X.O.: 12rekin, Arantzazun [Oñati (Gipuzkoa)]. Literatura gaztelaniazkotik zerbait irakurtzen genuen, santuen bizitzez aparte, eta gaztelaniaz maneiatzen ginen irakurtzeko, baina euskaraz... Euskaraz ikasten genuen, aditza eta deklinabideak, eta euskarazko testuak irakurtzen genituen. Hortik Garoa irakurtzera badago salto koskor bat, baina nik problemarik gabe irakurri nuen hura. Eta hala gogoratzen dut: literaturako lehenbiziko sarbidea. Eta ordurako, gaztelaniaz, udan uzten ziguten irakurtzen misteriozko eta hilketa nobelak. Gero, eten handi bat zegoen hortik aurrera segitzeko. Garoa eta Kresala irakurri dituzunean, zer? Gazteentzako hainbat gauza zegoen han eta hemen, baina horiek ez zitzaizkigun iristen. Baina hori, nire zirkunstantzia pertsonalengatik. Gero, 18 urtera ailegatu ginenean, [Gabriel] Aresti, [Ramon] Saizarbitoria eta beste [Lertxundiri keinu eginez] bagenituen, zorionez. Hor beste mundu bat irekitzen da. Hasierak horrelakoak dira.
Hortik itzulpengintzara bidean, Xabier, irakasle ere izan zinen.
X.O.: Bueno, itzulpengintzarako lehenbiziko nire saltoa Karteroak beti deitzen du bi aldiz izan zen [James M. Cainen nobela beltza 1983an itzuli zuen], eta hori izan zen ikasleei euskarazko liburuak eman behar genizkielako. Batzuek liburuak idatzi zituzten gabezia hori asetzeko; itzultzea erabaki nuen nik. Dena dela, itzulpengintzaren adar literariora iristerako, banituen dozenaka eta dozenaka panfleto itzuliak 1971tik aurrera. Horretan ikaragarri entrenatu ginen [barre txikia]. Baina literaturara salto, premiagatik egin nuen.
Zu, Isabel, beste testuinguru batean helduko zinen itzulpengintzara.
Isabel Etxeberria: Bai, baina itzulpengintzara literaturazaletasunak eraman nau. Sekula ez nuen pentsatu itzultzen arituko nintzenik; ez zen hori nire asmoa ikasketak egin nituenean. Baina konturatu naiz bizitzan erabaki txikiek sortzen dutela zure bidea azkenean, eta nire erabaki txiki denek beti eraman nautela literaturaren inguruko kontuetara. Ia nahi gabe iritsi nintzen itzulpengintzara. Hori, itzultzaile gisa. Itzulpenen irakurle gisa, konturatzen naiz gure belaunaldiak eskerrak eman behar dituela, zuri batez ere, Xabier, eta beste hainbati ere bai, gurea delako lehen belaunaldia kanpoko literatura euskaraz, itzulpenen bitartez, modu natural batean irakurri ahal izan duena. Batzuetan pentsatzen dut zenbat egile ezagutu izan dudan zuzenean euskaraz, eta iruditzen zait pribilegio handia izan dela. Esker oneko agertu behar dugu egin duzun lanagatik. Beharbada nire adinagatik, baina hasieratik oso irakurterrazak eta euskara naturalean egindako itzulpenak izan ditugu euskara. Berehala finkatu zen ondo funtzionatzen duen euskara hori.
X.O.: Kostata.
I.E.: Baina gure belaunaldiaren ikuspuntutik, egina ekarri zeniguten euskara hori. Suerteko gara alde horretatik.
X.O.: Bueno, hori finkatu zen bai itzultzaileon lanagatik, bai idazleon lanagatik ere. Ez dakit nik horretan zeinek izan zuen eragin handiagoa... Estandarizaziorako, igual, itzulpenak bide zabalagoa izan du. Euskararen beraren estandarizaziorako, hainbat itzulpen leku edo bide estu samar batera ekarri behar izateak, nik uste, lagundu egin du. Anduk berak askotan esaten du: idazleak bide asko ditu barnetik ateratzen zaiona lantzeko eta sortzen zaizkion problemei ihes egiteko. Itzultzaileak, berriz, bide nahiko markatutik joan behar du, eta uste dut horrek lagundu diola estandarizazioari, baina ez dakit.
A.L.: Hor bada kontu bat, gutxitan aipatzen dena, eta da itzultzaileak pertsonalki eta talde moduan lan egin duzuela. Zuen artean komunikazio handia egon da, Senez aldizkariaren bidez, zoritxarrez desagertu zen 31 eskutik blogaren bidez eta bestez. Diziplina hori egon da, eta horrek sekulako mesede egin dizue zuei, eta, gero, guri, noski. Gure gremioa, berriz, ez da gremioa ere. Gutariko bakoitza da gremioa, eta hori ez dela egon esatea ez da aski. Esan nahi dut hori normala dela, bakoitza berea egiten ari da, bere estiloa bilatzen eta handik eta hemendik mokoka, bide pertsonal hori egiten. Baina harreman-komunikazio gutxi egon dela sorkuntzaren kontu praktikoetan, hori horrela da. Egin dugun bideari begiratu, eta orain dela 30 urte honelakorik ez genuela amestu ere egiten uste dut, baina komunikazio falta egon da, eta ez dut uste itzultzaileen kulpaz izan denik.
X.O.: Ez, guk bukatu ditugu gure lanak. Eta espero genuen idazleek haiei kasu egitea.
Eta ez da hala izan?
X.O.: Ez dakit. Gure belaunaldikook nahitaez jotzen genuen erdarara, beste hizkuntzetatik ekarritako literatura jasotzeko, eta orain horretarako motibo gehiegi ez dagoela ematen du, baina idazle batek esan dezake: “Gatsby handia hor zagok, bai, baina nik zertarako behar diat orain Gatsby handia?”. Orduan, gauza konplikatua da idazleek zer kasu egin behar dioten euskaraz eman denari eta abar. Uste dut ez dela negar egin behar. Ni konformatuko nintzateke belaunaldi berriek kasu gehixeago egingo baliote euskaraz dagoenari.
I.E.: Nik, batzuetan, itzultzaileek eta idazleek beren testuetan egiten dituzten ekarpenei behar beste kasurik ez zaiela egiten entzuten dudanean, ez dakit ba hain ados nagoen. Egindako ekarpenak aprobetxatzeari dagokionez, nik gehiago ikusten dut arrakala hizkuntzaren profesional diren edo garenon eta euskara egunero erabiltzen duten baina hizkuntza lan tresna ez duten hiztunen artean, idazle eta itzultzaileen artean baino.
A.L.: Beste era batera planteatuko dut nire ikuspuntua idazle gisa: guk ez dugu gure estrategiaz hitz egiten. Hitz egiten dugu literaturaz, baina, euskarak duen premiarekin ez dugu estrategiaz hitz egiten. Isabel, zuk 31 eskutik blogean egindako artikulu batean oso ondo agertzen da, Saizarbitoriak erabilitako motelgarriak hitzarekin. Hitza egokia da eta irakurle normal batek ulertzen du, testuinguru batean kokatuta dagoelako. Idazle batek, zentzu horretan, aukera handiak ditu hitz bat kolokatzeko orduan. Badaki hitz hori solte botatzen baldin badu inork ez diola entendituko, baina testuinguruarekin joka dezake. Hori itzultzaileak ez dauka. Itzultzaileak hitz bat bota behar du dagoen testuinguruarekin. Estrategia kontua da, eta gorabehera horietaz guk ez dugu hitz egiten. Eta ni inoiz hasi baldin banaiz horrelako kontuez, zuei irakurrita izan da, zuen kezkak jakinda. Orduan, itzultzaileak behartuta zaudete hainbat eta hainbat hitz asmatzera, eta guk, aldiz, ihes egin dezakegu sugandila batek bezalaxe, eta beste txoko baten bitartez. Eta ez dugu horretaz hitz egiten.
31 eskutik aipatu duzuenez, blog horretan duela hainbat urte bota zenuen galdera hau, Isabel: «Ba al da alderik euskarara itzulitako testuen eta euskaraz sortutakoen hizkeren artean?». Galdera horri erantzuteko saio batzuk egin izan dituzu. Tesia ere egiten ari zara horren inguruan. Zein da zure hipotesia?
I.E.: Andurena dela uste dut [barreak]. Liburua atera zenuenean, tesi zuzendariari bidali nion mezu bat, hori nire tesirako ona ala txarra ote zen galdezka. “Ona, ona!”, erantzun zidan. Hasita nago ikertzen itzultzaileen euskararen eta euskal idazleenaren artean alderik ba ote den. Lehen proba batzuk egiten hasi nintzen, corpusetan alderaketak eginez, zenbait parametrori erreparatuz. Zantzu batzuk agertu dira jada, eta logikoak ere badira. Zehaztasun lexikalerako eremu semantiko batzuk erabili ditut, koloreen ñabardurak adibidez, eta aztertu zenbat agertzen diren testu itzulietan eta zenbat itzulpen ez diren idatzietan, eta, gainera, zenbat aldiz. Testu itzulietan halakoak gehiago eta gehiagotan agertzen dira horrelakoak.
Bestetik, eta arrazoia argia da, biek aipatu duzue: itzultzaileak jatorrizko testuak esaten diona itzuli behar du, bai ala bai, eta euskal idazleak zerbait adierazteko zailtasunak dituenean, tranpa egin dezake.
Tranpa...
I.E.: Bai. Inork ez daki idazleak zer zeukan benetan buruan eta benetan idatzi duenera bitartean, burutik eskurako bidean, zer utzi duen bazter. Itzultzaileak, berriz, hor dauka jatorrizko testua, publikoa ere bada testu hori, eta teorian ezin du.
X.O.: Baina ihes egiten du. A Study in Scarlet [Arthur Conan Doyle, 1887], esate baterako, espainolez, Estudio en escarlata eman da, baina frantsesez Un étude en rouge dia. Gorriak klase asko daude, pentsa dezakezu, eta eskarlata gorri bat da pantonean. Frantseserako itzulpenak ihes egin zion, baina inolako problemarik gabe, eta Frantzian ez dut uste inor asaldatu zenik. Hemen, badirudi estua izan behar duela, baina itzulpenaren jardun zabal horretan, bide asko daude. Aiora Jakak bere tesian horrelako asko aztertzen ditu [Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, 2011], jatorrizkotik itzulpenera testua leuntzeko zenbateraino joera duten eskola desberdinek. Batzuek batere ez leuntzekoa dute. Ameriketako itzulpenetan, Jakak dioenez, amerikanoentzat belarrira ezer jotzen ez duen zerbait ekartzea omen da joera nagusia.
I.E.: Etxekotzea.
X.O.: Bai. Bueno, gurea ere hala da, etxekotzea, baina, nik uste, defentsiban egon garelako itzultzaileak, ez diezagutela esan behintzat guk hemen jartzen duguna ez dela euskara. Euskara funtzionala, taxuzkoa, eta ahal dela, leiala erabiltzera jo dugu. Baina irakurle batek leialtasunari buruz ez dizu kargu hartuko, eta edozeinek hartuko dizu kargu esanez hau eta bestea ez dela euskara. Horrek behartzen gaitu gutxieneko etxekotze bat egitera.
A.L.: Zuen lanean, gainera, etangabe daukazue txibatoa atzean: jatorrizko testua.
I.E.: Jatorrizkoak zein diren ikusteak ere, askotan, esplikatzen du alde horiek egotea. Ni erabiltzen ari naizen corpusetako batean, mundu osoko historia osoko literatura guztitik euskarara itzuliak izateko aukeratu dituzten tituluak ageri dira, eta hor la crème de la crème dago, noski. Beste alde batetik, 700.000 hiztun dituen hizkuntza bateko 20-40 urteko tartean sortutako idazleen ekoizpen literarioa dago, eta, noski, corpusak desorekatuak dira. Noski. Kontua da gure egoera soziolinguistiko honetan itzulpenen bitartez sartzen ari zaigun euskara jatorrizko horrelako testuetan ikusten dugunetik itzulia dela, eta hori gauza ederra da. Gaztelerara, frantsesera edo beste hizkuntza handi horietara ekarritako testuetan, ziurrenik, aldea ez da hain nabarmena izango testu itzulien eta ez itzulien artean; logikoa da, badutelako giharra, baliabidez ondo hornitutako hizkuntzak direlako. Ez dut uste euskaraz bi motatako testuon artean aldea dagoela esatea negatibotzat edo arriskutsutzat edo inorentzat gutxiesgarritzat jotzeko iritzia denik.
«Hau ez da euskara» esan izan dela aipatu duzu, Xabier. Noraino dago hori lotuta Anjelen liburuan agertzen den garbizaletasun gaizki ulertuarekin?
X.O.: Garbizaletasunak badu zeharkako eragina, nik uste, baina ez dut uste garbizaletasun-mordoilokeria binomio kontua bakarrik. Hizkera hori onartzeko modukoa da? Ondo funtzionatzen du? Halakoetan neurtzen da, nik uste. Aldrebesa bada, noski, ez da euskara, baina hori baino gehiago... Guk zerbait itzultzen dugunean euskarara itzultzeko gauza bagara, horretan gabiltzan gehienok bai behintzat, eta guk egiten duguna euskara da. Problema ez dago hor. Problema dago hartzaileak hori nola ikusten duen. Eta hori makina bat aldiz aipatzen duzu, Andu, zenbat eta zenbat aurreiritzi eta abar egon diren eta dauden oraindik ere, itzulpenaren kontra edo.
A.L.: Sorkuntzaren aldean, gutxieste bat badago itzulpenarekiko. Lourdes Oñederrak behin baino gehiagotan aipatu izan du soziolinguista bat, dioena hizkuntza gutxituek beti behar dutela autodefentsa bat, inguruan eta bazter guztietan dauzkagun hizkuntza potente guztien jarduna sartu ez dadin gure etxean, eta autodefentsa hori logikoa eta beharrezkoa dela. Hori hala da, eta bizi guztian egin izan dugu hori. Erderen eragin luze eta etengabe hori saihestu nahi izan dugu beti.
Beste gauza bat da, ia pruritoz, aldatu beharra gauzak. Garbizaletasun tonto bat da, adibidez, Amurizak hainbestetan salatu duen hori: hizkera zientifikoa euskaratu nahi izatea. Oso adibide xumea da, baina oso ondo ilustratzen du panorama. Orduan, garbizaletasuna bai, baina euskarak aurrera egiteko modu bat den neurrian betiere. Itzulpengintza, garbizaletasun dosi bat gabe, ez litzateke posible; bestela...
X.O.: Bestela, egingo genuke edozein gauza, nola edo hala ekarrita, justifikatua dagoelako. Eta badirudi euskal irakurleak eta edozein hizkuntzatako irakurleak beretzako moduko testu gozo bat nahi duela, ez gaizki ekarritako edo hiperkopiatutako testu bat. Hor oreka pixka bat bilatu behar da. [Bernardo] Atxagak zioen erabaki behar dela, garbizale izan edo idazle izan, eta halako dikotomia fuerte gisa ikusten da, baina idazle ona izateko, eduki beharko duzu garbizaletasunetik dosi txiki bat, eta adierazi nahi duzuna adierazteko adina garbizaletasunaren arbuioa.
Anjel, liburuko pasarte batean diozu: «Itzulpengintzaren parte handiena administrazioan praktikatzen da bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzuetan eta enpresetan». Aurrerago, berriz: «Legediaren, administrazioaren eta politikagintzaren baliabide nagusia itzulpena izateak, munduko onena izanda ere, bizipoz gabeko hizkuntza bat —arrotza, desitxuratua— barreiatzen du bazterretan». Zu zeu ibilia zara administrazioan-eta lanean, Xabier. Zure esperientziatik, zer esango zenuke gai horri buruz?
X.O.: Parte handiena administrazioan praktikatzen dela, bai. Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzuetan eta enpresetan, esaten duzu zuk, Andu. Partez, zuzena da; segur aski EAEn hala izango da, baina Nafarroan dagoen itzulpen praktikaren %75etik gora ez da bezeroarekin zuzenean, baizik eta bezerorik ez duen aldizkari ofizial bat itzultzen. Orduan, hizkuntza horrek ez du hartzailerik, ez du bezerorik, praktikan. Hizkuntza teoriko bat besterik ez da itzultzen, igual. Zertarako balio duen horrek? Lehenbizi, legearekin betetzeko, eta legearekin betetzea oso inportantea omen da. Hori bat.
Bi: leku egokia edo desegokia da administrazioa itzulpenean aritzeko? Hizkuntza horri buelta ematea ezinezkoa da praktikan. Alegia, legeak daude, legeak estilo batean idatziak daude, eta horren ordezkoak bilatu behar dira. Gero, egin dira makina bat saio bezeroarekiko harreman zuzenak daudenean hobetzen, baina beste ezer balio du horrek? Ze esango dut nik. Administrazioan ere behar dira itzultzaileak eta behar da egoera teoriko batean behintzat bezeroarekiko harremana taxuz egingo duten pertsonak eta horretarako tresnak. Orduan, askotan entzun izan dut han eta hemen “aldizkari ofiziala itzultzen ari diren horiek guztiak gazteentzako liburuak itzultzen aritu balira, askoz hobe”. Eta bai, baina hori ezinezkoa da.
A.L.: Gertatzen dena da, gainera, ezin duzula irizpide horrekin nolabaiteko eta auskalo noizko nazio bat eraiki.
X.O.: Hala da. Eta administrazioko lanotan aritu beharrean itzultzaileak aritu izan balira liburuak itzultzen, munduko literaturaren erdia itzulia genuke honezkero, bai, egia da. Beste alde batetik, esaten dute hori dirua botatzea dela, baina suhiltzaile bati edo ertzain bati bere zerbitzutik kanpo dagoenean ere pagatu egiten zaio, ez? Eta oporrak ere pagatu egiten zaizkio, ez? Ba, hor itzultzaile batzuk daude, momentuan seguru asko erabiliko ez den baina beharrezkoa den lan bat egiten dutenak, eta horrek ez du bueltarik. Horretan egin beharra dago, eta bestean ere egin beharra dago. Literaturako itzulpenengatik ematen dena miseria bat da, eta horri heldu behar zaio. Beste arloetako profesional eta funtzionario guztiak bezala, beren lana ahalik eta ondoena egiten saiatzen dira itzultzaileak ere. Eta handik atera dira gero literatur itzulpenean aritu diren bat baino gehiago.
A.L.: Ez dakit liburuan oso gargi adierazia ote dagoen esan nahi nuena. Ea argitzen dudan: gurea bezalako hizkuntza gutxitu batean, eta gure hizkuntza, gainera, gutxitua da bere herrian bertan, itzulpen administratiboak betetzen du esparru bat gaztelaniaren kasuan betetzen ez duena inondik ere. Gaztelaniaren kasuan, hizkuntza kalean dago, bizitzan dago, bazter guztietan dago. Gure kasuan, euskaraz egiten denaren parte handi bat —demagun %40 edo 50 dela—, administrazioko euskarak hartzen du. Ez naiz ari hainbeste itzulpengintzari buruz, baizik eta itzulpengintzak euskarazkoan sozialki hartzen duen esparruaz. Espainian desagertzen da legez administrazio guztia, gora anarkia, eta hizkuntzari dagokionez ez da ezertxo ere gertatzen. Guri bai. Hori da esan nahi nuena.
X.O.: Bai. Beharbada, behar lukeen baino gehiago hartzen du proportzioan, baina esfortzu horiek egin behar dira. Orduan, problema ez da hori egiten dela, baizik eta horretaz aparte beharko litzatekeena ez dela egiten. Nik hala ikusten dut behintzat.
I.E.: Eta legea betetzeagatik egiten denez hori guztia, eta ez denez aprobetxatzen, kristoren potentzialitatea baitago lege betetze horretan, ez dut uste kontzientzia dagoenik benetan. Ez dut uste ikusten denik zer ekarpen, zer onura egin dezakeen horrek. Azkenean, diru asko bideratzen da horretara.
X.O.: Ezinbestean.
I.E.: Bai. Soldata pilo bat ordaintzen dira horretarako, baina funtzionario lan askotan gertatzen den bezala, betetze huts bihurtu da itzulpen mota hori. Azkenean, literatura itzultzen ari diren itzultzaileak dira administrazioan eta itzulpen enpresetan ari diren itzultzaileak. Ez dira bi itzultzaile multzo ezberdin.
Nire esperientziagatik ere, aitortu behar dut ez dudala dedikazio eta mimo bera jartzen batean eta bestean. Aritu naizen itzulpen enpresaren bateko zuzendariak esango du: «A ez?». Ba, ez. Hor, bai itzultzaileok bai itzulpenok eskatzen dituzten erakundeok-eta, ez dugu aprobetxatzen.
X.O.: Hor dago kontua. Hori guztia ustiatu beharko litzateke. Hor badaude corpus ikaragarriak, egunero idazten direlako ehun nobela aldizkari ofizialetan. Berdintsuak izaten dira, baina hizkuntza aldetik ustiatu beharko litzateke hori guztia. Corpusak hor daude. Atera hortik atera behar dena. Hein batean ateratzen da, nik uste, baina askoz gehiago litzateke egiteko.
Itzulpena kristalezko zubi bat da izeneko hitzaldi batean, itzulpena hizkuntzen arteko zubi garden bezain hauskorra dela adierazi izan du Atxagak. Estatu auzitzat jo izan du itzulpengintza plana diseinatzea. Ezinbesteko zein ardatz izan behar lituzke balizko plan horrek, zuen ustez?
X.O.: Lehenbizi behar du autobideko kilometro bat egiteko erabiltzen denaren adinako aurrekontua. Hori bat. Bi: behar du ez dakit kontseilaritza edo zein mailatako zer, eta ez itzulpenetarako bakarrik. Itzulpenaz, irakurketaz, sorkuntzaz ari naiz. Horiek Guggenheimek adinako inportantzia dute niretzat, etorkizunera begira ere bai. Gutxi gorabehera, neurri horretako aurrekontu, lantalde eta maila administratiboa behar dute. Bestela, alferrik ari gara. Eta segituko dugu gure egoera agoniko honetan, eta bestela ere bai seguruenik, baina duintasun pixka batekin behintzat. Jarri behar dugu maila horretan. Hor beharko du lantalde bat jende prestu, jantzi eta behar bezalakoarekin, eta jarri hor behar adinako aurrekontu, aholkulari talde eta nahi duzun guztiarekin. Horrela, irakurketarena eta PISA planeko puñetakeria guztiak eta sorkuntzarena hobetoxeago bideratuko luketela —edo genukeela— uste dut. Niretzat alferrik da esatea “500 milioi gehiago negoziatu ditugu eta aurten izango ditugu...”, ze, klaro, Eusko Jaurlaritzarentzat 500 milioi gehiago badaude eta horietatik milioi bat ere ez badago hau guztia bideratzeko, eta esan dut, ez naiz ari itzulpengintzaz bakarrik ari, ez dakit nora goazen.
A.L.: Nik uste dut arazo honen giltza dela, eta ez du dena konpontzen inondik ere, plangintza horietan norbait egotea euskaratik imajinatuko duena. Esaterako, telebista. Telebista diot, gauza konkretu bat delako eta euskarazko kate bat badugulako. Behar du norbait, behar beste aginterekin, ETB1 euskaratik imajinatuko duena eta, gainera, modu artistiko batean. Alegia, hau aurrera aterako badugu, orduan eta euskara biziago bat moldatuko dugu eta eskainiko dugu. Zuzentzaileek egon behar dute, baina zuzentzaileak egoteak ez zaitu gainerako hutsune guztietatik libratzen. Hasieran, beharbada, askoz gehiago pentsatzen zen euskaratik ETB. Orduan, kate bakarra zegoen, eta zegoen jendea zegoen. Baina hori desagertu da. Erabat desagertu da, aspalditik. Ez dago euskaraz lan egiten duen gidoilaririk. Gidoilariak-eta sortzeko hasierako ametsetik, pixkanaka-pixkanaka, alderantzizko bidea egiten joan da, eta, gaur egun, elkarrizketak ere itzuli egiten dira, erdaraz idazten direlako. Horrek esan nahi du baten bat badela errudun horrek horrela funtzionatzearena.
Hauek esanda, ni erabat ados kilometroaren kontuarekin. Behin baino gehiagotan entzun dizut, Xabier, baina basamortuan predikatzen ariko bazina bezala...
X.O.: Bai, bai. Badakigu hala dela, baina horrelako ikuspegi bat behar da. Estatu auzia baldin bada, estatu auziari dagozkion neurriak hartu beharko lirateke, ez? Basamortuan predikatzen segitu beharko dugu.
I.E.: Nik ikusten ditut bi arrisku edo bizio, ez digutenak uzten urrutira begiratzen eta nola edo hala zuzendu beharko liratekeenak. Batetik, uste dut Atxagak ministerio deitzen zion dena delako itzulpengintzaren —oro har, kulturaren— egitura horrek tiraka ibili beharko lukeela, eta ez gizarteak eskatzen dionari erantzuten. Uste dut izan beharko lukeela eginkizun bat, bidea markatzearena, abangordia izatearena. Ezin da ibili jendeak El conquis nahi duela ikusi eta horregatik ematen diozula esaten. Ez, hori eman diozu, eta horretara ohitu da jendea. Hasi beste gauza batzuk ematen, hasi gizartea beste horietara ohitzen. Gidari lana egin behar da, eta ez gizarteak teorian eskatzen duenari erantzuten.
Zuzendu beharreko bigarren kontua: dena dirutan irakurtzeko daukagun joera. Denean ikusten da hori. Argitalpenean, esaterako, zergatik jarri behar dira gutxienekoak argitaletxeen tiradei diru laguntzak emateko? Kulturaren balio berezkoaren arabera lagundu behar lirateke proiektuak, jakinik batzuetan ez dutela dirurik ekarriko.
Liburuan diozu, Andu, itzulpena ote den, prostituzioarekin, munduko lanbiderik zaharrena, nahiz gaizkiago ordainduta dagoen. Xabier, zu zara, agian, itzultzaile lanbidearen azken hamarkadetako bilakaeraren lekuko zuzenena hemen. Euskarara literatur liburu gehien itzuli dituen pertsona ere bazara, oker ez bagaude. Lehen liburutik azkenekora bitartean, nola aldatu da ogibidea? Gainditu al dira Irabazi Gutxi Eta Lan Asko (kasualitatea, IGELA) garaiak?
X.O.: Ogibidea asko aldatu da. Literatur itzultzailea izateaz aparte administrazioko itzultzaile izatea ogibide oso emankorra da. Eta ogibide hori gero eta errazago, hobeto eta tresna askoz hobeagoekin egiten da. Alde horretatik, ondo. Literatur itzulpengintzara baldin bagatoz, baina, datuak askoz kaskarragoak dira. Asko egin dela ikusten da, baina itzulpen lan hori beti defizitarioa da. Hori argi eta garbi dago. Azkeneko Senez aldizkarian idatzita daukazu artikulu bat horri buruz.
I.E.: Xabier Olarrak idatzia.
X.O.: Datuak hor daude. Horrek zer esan nahi du? Literatur itzulpena, hemendik aurrera ere, defizitarioa izango dela. Hori bistan da, hala da. Eta irakurle eskasiak egiten du hori. Itzulpen literarioak gaur egun duen salmenta maila halako hiru beharko litzateke, eta hori ez da lortuko, inondik inora, ez baldin bazaio beste planteamendu bat egiten. Orduan, ez dakit. Jaurlaritzak garbi esan zuen, eta nik ez diot egin nahi oraingo honetan sekulako atakea Eusko Jaurlaritzari. Egin dugunaren parte handi bat haiek daudelako egin dugula uste dut, baina argi eta garbi esan izan dute EIZIEren literatur itzulpenerako programak ez duela lehentasunik. Eta lehentasunik ez duela esaten denean, behar adinako aurrekonturik ez dela izango esan nahi du. Orduan, orain bezala segituko dugu, urtean bi edo hiru liburu argitaratzen. Berez, hori ez litzateke gaizki hartu behar. Eskaera ikaragarria balego sortuko litzateke askoz gehiago. Baina gobernu batek horren guztiaren bestelako ikuspegi bat izan beharko luke. Datu ekonomikoetan soilik oinarrituta, ez dago aurrera egiterik. Merkatua oso gogorra da eta bazterrera botatzen du makina bat gauza.
A.L.: Eskaerarik ez dago, arazo handiak daude eskaera egon ez dadin, eta, orduan, ez dugu egingo egin behar genukeena.... Eta zergatik ez dugu aztertzen zergatik ez dagoen eskaerarik eta zergatik ez gara joaten arazoaren oinarrietara; sartzen gara eskolaren erraietan eta esaten dugu: “Bueno, demostratuta dago 14-15 urterekin ikasleak pasatzen direla beste hizkuntza batean irakurtzera, ez dutela euskaraz irakurtzen. Zergatik gertatzen da hori? Zer ikusi dauka horretan eskolaren martxak? Zer egiten du eskolak euskarazko irakurketa sendotzeko?”. Irakurlea ez delako sortzen egun batetik bestera. Irakurle bakoitzak orduak eta orduak eta orduak pasatu ditu irakurtzen, ohitura bat hartu duen arte. Ordu horiek denbora asko dira, eta jarraipenarekin. Nik orain hizkuntza bat ikasten baldin badut, eta hizkuntza horretan irakurri nahi badut, sekula santan ez naiz ohituko hizkuntza horretan nire lehen hizkuntzan —euskaraz— edo bigarren hizkuntzan bezala irakurtzera. Horrek esan nahi du ekinez bakarrik, jardunez eta jardunez, lortzen dela ohitura. Orduan, hemendik kentzen duzu dirua? Bueno, txalo, konforme. Baina orduan, joan arazoaren oinarrietara eta hor enplegatu. Ez genuke guk izan behar gauza horiek esaten jardun beharrekoak.
X.O.: Ez. Soziologoek beharko lukete, politikariek beharko lukete, baina egoera hori behar adina kezkagarria ez zaiela iruditzen dirudienez, barnetik bizi dugunok esan beharko ditugu egiak.
A.L.: Euskal eskola bat eraiki dugu, euskara sendotzeko-eta sortua den sistema guzti bat antolatu dugu, baina antolatutako estruktura horren hamaika zuloetatik ura hamaika zulotatik iheska ari zaigu, eta ur horrek guztiak ez digu axola.
«Homologagarriak izateko bazegoen eta badago gainditu —edo irabazi— beharreko langa tzar bat, eta zen eta da merkatua». Zuk, Andu. Iazko martxoan, Margaret Atwooden azken lana gaztelaniaz katalanez baino lehenago argitaratuko zela salatu zuten Katalunian, eta erantsi, Espainiako editorial batzuek katalanezko bertsioaren eskubideak erosten dituztela, bertsio horien argitalpena trabatzeko. Tokitan gaude!
X.O.: Hemen saiatu izan dira eta gara aldi berean lan bat euskaraz zein erdaraz ateratzen, baina guk, normalean, aspaldi samar ateratako liburuak argitaratu izan ditugu. Berriki argitaratutakoak ere bai, baina ez dut uste Kataluniako merkatuan segur aski daukan adinako garrantzia duenik hemen kontu horrek. Guk lehen esaten genuen: “Aterako ditugu gaztelaniaz ez dauden batzuk”.
A.L.: Ez dakit euskaraz egin diren ahalegin apurrek —Paul Austerrekin, adibidez— zer emaitza izan dituzten.
X.O.: Badirudi baietz, momentu horretan izan zela zerbait. Baina gero hor daukazu Eserleku hutsa, J.K. Rowlingena, eta hori bai izan zela akaboa. Enkante batean parte hartu behar zen. Jatorrizkoa frantsesez bakarrik argitaratu zuten ingelesaren pare, eta gainontzeko guztiek argitaratu behar zuten abendurako, irailaren 29an eskubideak erosita. Nahi zuten Gabonetako txanpa harrapatu, eta itzulpena egiten jesukristoren ahalegina egin ostean, erabateko kalea izan zen. Obra horrek ez zuelako Harry Potterren indarrik, inondik ere.
I.E.: Eta zuk esan izan duzu, Xabier, deskalabro editorial bat, Espainiako editorial eta merkatu batean, gainditu daitekeela...
X.O.: Baina guretzat, horrelako muturreko bat hartzea da hurrengo urtean...
A.L.: Algoritmoak egiten ikasi beharra [barreka].
X.O.: Behin honetaz gero, intuizioarekin funtzionatu beharko dugu [barre txikiarekin]. Ez, baina hori egia da: askotan egiten ditugu ahalegin ez dakit nolakoak, eta ez dute esperotako emaitzarik izaten. Horretaz konturatu behar izan genuen Amelie Nothomb batek sekulako arrakasta duelako Frantzian, eta Espainian ere izango du berea, baina guk ekarri hori, eta gutxieneko edizioa agortzeko ere, nahikoa lan. Baina ez da Amelie Nothomb delako. [Patrick] Modianoren 200 ale saltzeko, Nobel sari eta guzti, lanak. Horiek dira datuak, hori da merkatua.
I.E.: Gaur egun itzultzaileen lan baldintzak eta abar kontuan izanda, momentu honetan argitaletxeak dira mimatu beharrekoak. Euskal itzultzaileak literatura itzultzetik biziko direnik, kimera bat da gaur egun. Argitaletxeen panorama horretan zer ari den gertatzen azken urte hauetan itzulpengintzari lotuta, iruditzen zait oso momentu interesgarria dela. Literatura Unibertsala bildumak egin zuen eta jarraitzen du bere bidea egiten, Pentsamenduaren Klasikoak-ek ere egin zuen moduan. Munduko Poesia Kaierak ere hor dago. Bilduma sistematikoak, irizpide finko samar batzuen arabera, oso epe luzean prestatutako bildumak... Bueno, hutsune bat betetzen ari dira. Beharrezkoa da hori. Eta orain, modu paraleloan, argitaletxeak ere gehitu dira. Azken urte hauetan ekimen pribatuz bilduma sortu berri horiek guztiak, ia-ia kapritxoz itzultzen eta argitaratzen ari direnak, ez horrenbeste titulu kanonikoak edo kontsagratuak ekartzeko, beste ekarpen bat dira. Horregatik nioen hau oso momentu interesgarria dela. Lan boluntario eta oso bokazionala egiten ari diren argitaratzaile horiek zaindu behar direla uste dut, horiei eman behar zaiela laguntza.
X.O.: Amateurismoa, ez?
A.L.: Baina gero arrakala dago hor: nola helarazi hori irakurleari. Hemen eseri aurretik zubi batean egon gara, argazkiak ateratzen, eta zubi horren bi aldeak nola lotu da kontua.
X.O.: Hori bai dela zubi gogorragoa.
Euskararen prestigio —edo desprestigio— mailak zenbateraino eragina dauka zubi hori zeharkatzeko orduan?
A.L.: Amateurismoa, prekarizazioa eta hori guztia geure izango ditugu beti. Niri Juan Mari Lekuonak aspaldi esan zidan: “Motel, motel, horretaz ez hadi kezkatu, hik ez duk eta ezagutuko”. Horrek berak, baita ere, markatu behar du estilo bat. Eta konforme, oso ondo. Prekarizazioa, amateurra eta ez dakit zer eta badakit zer. Eta, gainera, publikoak eskatu eta eskertu egiten digu hori. Baina publikoaren eskertzeko modua da gurekin bat egitea. Idazle eta itzultzaileentzat, beren lanaren ordainketa onena estimazioa da, hau da, irakurtzea. Jakingo banu Zarauzko liburutegian dagoen nire liburu ale bakarrak badituela hamar irakurle, bueno!
Itzulpengintza mundu amateur horretara, Isabel, jakinaren gainean sartu zara zu.
I.E.: Amateur hitzaren zentzurik literalenean sartu nintzen, bai. Denak bezala, pentsatzen dut. Ez dut uste inor honetan sartzen denik pentsatuta bertatik jana aterako duela. Azkenean, denon errealitatea da lanbidea beste bat dugula, batzuetan itzulpengintzari lotua edo ez.
Xabier, zuek Igelarekin hasi zinetenean, beste aurreikuspen bat zenuten.
X.O.: Kristoren eskaera zegoelakoan ekin genion.
A.L.: Nik Hunik arrats artean argitaratu nuenetik, buruan ez zitzaidan sartu ere egiten halako lanek etekinik eman behar zutenik. Ahal duzun moduan bizi, eta idatzi. Horixe zen kontua. Gaztelaniaz idaztetik euskaraz idaztera pasatu nintzenean, 16-17 urterekin, eta pixka bat nire bidea egiten hasten nintzenean, inoiz ez nuen kobratuko nuenik pentsatzen. Eta, gainera, ez zitzaizun burutik pasatu ere egiten zure lanak itzuliko zirenik. Hori da beste bide bat. Hori ezagutu dugu. Eta, zorionez, idazle eta itzultzaile gehiago dago, trebatutako jende gehiago. Eta horrek esan nahi du horretan sartzen direnek badakitela zertara sartzen diren.
Itzulpengintzaren hamarkadotako ibilbidean, itzulpengintza ikasketak EHUn egiteko aukera sortu izanak ere izango zuen bere eragina. Zu irakasle ari zara hor, Isabel. Zer ekarri dio gradu horrek aipagai dugun panorama honi?
I.E.: Ikasketa horiek sortu aurreko itzultzaileen artean filologo mordoa dago —neu ere filologia ikasitakoa naiz—, baina denetarik dago: medikuak, biologoak, psikologoak... Pentsa zitekeen itzulpengintza eta interpretazio gradua sortu izanak itzultzailez hornituko zuela gizartea. Ez dakit zenbateraino ari den hori gertatzen. Duela gutxi gertatu zitzaidan: ni itzultzaile aritu nintzen enpresa batetik deitu zidaten, lanerako itzultzaile gazte jendea aurkitzea kostatu egiten zitzaiela-eta. Nik uste dut itzulpengintza, batetik, oso jardun ezezaguna dela, eta, orduan, ikasleetako asko hor sartzen direla benetan jakin gabe zer den itzultzea. Hizkuntzarekin zeozertan arituko direla bai, baina itzulpena bera zer den ezagutzen dutenean, gustatu ez, eta irakaskuntzara pasatzen dira asko.
Bestetik, EHUko itzulpengintza graduak euskarazko eta gaztelerazko adarrak ditu, eta graduen diseinua iguala da bietarako. Batean gaztelera-ingelesa itzulpen praktikak egiten badira, bestean euskara-ingelesa. Batzuek Espainiako itzulpengintzaren historia ikasten dute, eta guk euskal itzulpenaren historia. Euskarazko irakasgaiak ematen ditugun irakasle batzuk bagara, kezkarekin, euskara behar beste ez dela lantzen iruditzen zaigulako. Halako lilura bat badago kanpoko hizkuntzekin, eta ikasleak joaten dira kanpora ikastera, baina, gero, euskara izango dute lan tresna nagusia, baina karreraren diseinuak ekarri du euskara behar baino garrantzi gutxiagoko arlo bat izatea. Hor desoreka bat gertatzen ari dela uste dut. Gradua badugu, eta aprobetxatu beharko genuke. Beste leku batzuetan badaude itzulpengintza ikasketak, Espainian eta Frantzian, eta euskaraz trebatzeko gu bakarrik gaude. Gure berezitasuna horixe behar litzateke, baina ez dut uste berezitasun hori behar beste zukutzen ari garenik. Hasi gara pixka bat borrokan.
A.L.: Sorpresa hartzen dut. Txarra, noski. Itzulpen eskola esaten duzu, eta imajinatzen duzu beste zerbait. Egin duzun deskribapenarekin, buruan neukana erabat desagerrarazi didazu.
Isabel, Euskadi saria jasotzean, kolektibo bateko kide gisa agertu zenuen zure burua. Kolektibotasunak laguntzen dizue halako egoerei aurre egiten?
X.O.: 31 eskutik eta Senez aipatuko nituzke hor. Eta garai batean egiten ziren mintegi aski interesgarriak. Horrek guztiak eman zion arnasa gureari. Orain egiten dira ikastaroak halako puntu jakin batzuk lantzeko. Horrek guztiak lanbideari edo itzultzaile amateurrari laguntzen diote. Ez dakit kolektibo zentzua mantentzen, baizik eta lanbide horrek behar dituen tresnak gero eta hobeak izaten. Kito. Ez da kolektibo kontzientzia, baizik eta lanbide horretan jardun behar duzunez gero, ahalik eta tresneria hoberena eta zerorri ere ahalik eta prestatuen egotea. Horrek batzen gaitu.
I.E.: Aipatu dituzun tresna horiek guztiak aipatzekoak dira, zalantzarik gabe. Eta, horiez gain, uste dut itzulpen guztietan oso ohituta gaudela elkarri zirriborroa pasatu, edozein zalantza konpartitu... Baditugu sareak.
Idazleek ez hainbeste, Anjel, lehen zenioenez.
A.L.: Aldian behin festak ere antolatzen dituzte [barre txikiak].
I.E.: Hor, agian, sortzaileen egoak eta itzultzailearen figura beti ikusezinak izango dute eragina.
+ Izan liteke, bai. Gauzak diren bezala dira. Jardun artistiko guztietan izaten den zerbait da. Denok dugu gure egotxoa, batzuek gehiago beste batzuek baino. Badira egoak harremanetarako-eta tokirik uzten ez dutenak, mundu oso bat osatzen dutenak, eta badira beste ego batzuk, apalxeagoak.
Horrez gain, baina, sortze lanarekin ari zara, eta jainko txiki batzuk bihurtzen gara, azken batean. Jainko txikiarena ez dut esaten txarrera. Zerbait berria asmatzen duzunean eta gero ikusten duzunean nonbait errepikatu egin duela norbaitek, eta egoki gainera, poza hartzen duzu. Halako harrotasun bat ematen dizu. Itzultzaileei ere gertatuko zaizue. Sorkuntzak hori du, eta zuen lanak ere sorkuntzatik badu. Gure artean izan dezakegun harremanik inportanteena, nire ustez, itzultzaileak egiten ari diren lana ezagutzearena da, joan-etorria egitea. Uste dut itzultzaileek gu hobeto ezagutzen gaituztela, guk itzultzaileak baino.
