ITZULIAREN ITZULIAN

Itzuli hitzak hogeita hamar adieratik gora ditu euskaraz», idatzi du Anjel Lertxundik bere azken lanean, Itzuliz usu begiak-en. Liburu hori aitzakia hartuta, literaturarekin zerikusia duten itzuli hitzaren adierei buruz hitz egiteko elkartu ditu BERRIAk Lertxundi bera eta Isabel Etxeberria eta Xabier Olarra itzultzaileak. Mahai inguruaren bertsio luzea irakurri nahi izanez gero, klikatu hemen.

Anjel, literaturarekiko maitasun adierazpen bat bihurtu duzu Itzuliz usu begiak. Itzulpenek zenbaterainoko eragina izan dute zure maitasun horretan?

ANJEL LERTXUNDI: Eskola garaian, euskaraz irakurtzen hasi nintzenean, gogoan daukadana da euskarazko liburuak irakurtzea, niretzat, oihan batera sartzea zela. Eta hor, itzulpen bat, Noni eta Mani [Plazido Muxikak itzulitako John Stefan Svenssonen lana, 1952an argitaratua], deskubrimendu bat izan zen. Hura irakurtzean, euskara lau bat irakurri nuen, oso ondo funtzionatzen zidana. Euskal itzulpengintzaren bilakabidean, gero eta gehiago topatzen dut Noni eta Mani-n ikusten nuen hura: itzulpeneko hizkeraren gardentasuna. Gardentasuna, ez bakarrik esaldiaren egituran, baizik kontatzen denarekin lotutako moduan. Lexikoak zerikusi handia du horrekin; biak oso uztartuta daude. Gero eta gehiago, egiten diren itzulpenetan. Hori ez da gertatzen literaturarekin. Eta hara non, pixkanaka-pixkanaka, naturalago egiten ari zaidan itzulpena zenbaiten sormeneko obra baino.

XABIER OLARRA: Paradoxikoa da, baina hala gertatu liteke. Denoi egin zaizkigu hasiera batean irakurtzen genituen euskarazko liburuak arrotz xamar. Nik irakurri nuen lehenbiziko nobela Garoa izan zen. 12 urte nituen, eta pentsa gure eguneroko hizkeratik non zegoen Txomin Agirre. Hala ere, nobela hori, bere hiztegi problema ikaragarri eta guzti, gustura irakurri nuen, eta entenditu nuen. Eta berdin Kresala. Nik problemarik gabe irakurri nuen hura. Gero, eten handi bat zegoen hortik aurrera segitzeko. 18 urtera ailegatu ginenean, [Gabriel] Aresti, [Ramon] Saizarbitoria eta beste [Lertxundiri keinu eginez] bagenituen, zorionez. Hor beste mundu bat irekitzen da.

Hortik itzulpengintzara bidean, Xabier, irakasle ere izan zinen.

X.O.: Bueno, itzulpengintzarako lehenbiziko nire saltoa Karteroak beti deitzen du bi aldiz izan zen [1983an]. Premiagatik egin nuen salto, ikasleei euskarazko liburuak eman behar genizkielako. Batzuek liburuak idatzi zituzten gabezia hori asetzeko; itzultzea erabaki nuen nik. Dena dela, itzulpengintzaren adar literariora iristerako, banituen dozenaka panfleto itzuliak 1971tik aurrera. Horretan ikaragarri entrenatu ginen [barre txikia].

Zu beste testuinguru batean heldu zinen itzulpenera, Isabel.

ISABEL ETXEBERRIA: Bai, baina literaturazaletasunak eraman ninduen neu ere. Sekula ez nuen pentsatu itzultzen arituko nintzenik; ez zen hori nire asmoa filologia ikasketak egin nituenean. Itzulpenen irakurle gisa, konturatzen naiz gure belaunaldiak eskerrak eman behar dituela, zuri batez ere, Xabier, eta beste hainbati ere bai, gurea delako lehen belaunaldia kanpoko literatura euskaraz modu natural batean irakurri ahal izan duena. Iruditzen zait pribilegio handia izan dela. Hasieratik oso irakurterrazak egindako itzulpenak izan ditugu. Berehala finkatu zen ondo funtzionatzen duen euskara hori.

X.O.: Kostata.

I.E.: Baina gure belaunaldiaren ikuspuntutik, egina ekarri zeniguten euskara hori. Suerteko gara alde horretatik.

X.O.: Bueno, hori finkatu zen bai itzultzaileon lanagatik, bai idazleen lanagatik ere. Estandarizaziorako, igual, itzulpenak bide zabalagoa izan du. Euskararen beraren estandarizaziorako, hainbat itzulpen leku edo bide estu samar batera ekarri behar izateak, nik uste, lagundu egin du. Anduk berak askotan esaten du: idazleak bide asko ditu barnetik ateratzen zaiona lantzeko eta sortzen zaizkion problemei ihes egiteko. Itzultzaileak, berriz, bide nahiko markatutik joan behar du.

A.L.: Hor bada kontu bat, gutxitan aipatzen dena, eta da itzultzaileak pertsonalki eta talde moduan lan egin duzuela. Zuen artean komunikazio handia egon da, Senez aldizkariaren bidez, zoritxarrez desagertu zen 31 eskutik blogaren bidez eta bestez. Diziplina hori egon da, eta horrek sekulako mesedea egin dizue zuei, eta, gero, guri, noski. Gure gremioa, berriz, ez da gremioa ere. Hori normala da, bakoitza berea egiten ari da, bere estiloa bilatzen eta handik eta hemendik mokoka. Egin dugun bideari begiratu, eta orain dela 30 urte honelakorik ez genuela amestu ere egiten uste dut, baina komunikazio falta egon da, sorkuntzaren kontu praktikoetan. Eta ez dut uste itzultzaileen kulpaz izan denik.

X.O.: Ez, guk bukatu ditugu gure lanak. Eta espero genuen idazleek haiei kasu egitea.

Eta ez da hala izan?

X.O.: Ez dakit. Gure belaunaldikook nahitaez jotzen genuen erdarara beste hizkuntzetatik ekarritako literatura jasotzeko, eta orain horretarako motibo gehiegi ez dagoela ematen du, baina idazle batek esan dezake: «Gatsby handia hor zagok, bai, baina nik zertarako behar diat orain Gatsby handia?». Orduan, gauza konplikatua da idazleek zer kasu egin behar dioten euskaraz eman denari eta abar. Uste dut ez dela negar egin behar. Ni konformatuko nintzateke belaunaldi berriek kasu gehixeago egingo baliote euskaraz dagoenari.

I.E.: Batzuetan, itzultzaileek eta idazleek beren testuetan egiten dituzten ekarpenei behar beste kasurik ez zaiela egiten entzuten dudanean, ez dakit hain ados nagoen. Egindako ekarpenak aprobetxatzeari dagokionez, gehiago ikusten dut arrakala hizkuntzaren profesional diren edo garenon eta euskara egunero erabiltzen duten baina hizkuntza lan tresna ez duten hiztunen artean, idazle eta itzultzaileen artean baino.

31 eskutik bloga aipatu duzue lehen. Blog horretan duela hainbat urte bota zenuen galdera, Isabel: «Ba al da alderik euskarara itzulitako testuen eta euskaraz sortutakoen hizkeren artean?». Tesia ere egiten ari zara horren inguruan. Zein da zure hipotesia?

I.E.: Andurena dela uste dut [barreak]. Hasita nago ikertzen itzultzaileen euskararen eta euskal idazleenaren artean alderik ba ote den, corpusetan alderaketak eginez, zenbait parametrori erreparatuz. Zantzu batzuk agertu dira, eta logikoak ere badira. Zehaztasun lexikalerako eremu semantiko batzuk erabili ditut, koloreen ñabardurak, adibidez, eta datuak aztertu. Testu itzulietan halakoak gehiago eta gehiagotan agertzen dira. Arrazoi bat argia da, biek aipatu duzue: itzultzaileak jatorrizko testuak esaten diona itzuli behar du, bai ala bai; idazleak zerbait adierazteko zailtasunak dituenean, tranpa egin dezake.

Tranpa...

I.E.: Bai. Inork ez daki idazleak zer zeukan benetan buruan eta, benetan idatzi duenera bitartean, burutik eskurako bidean, zer utzi duen bazter. Itzultzaileak, berriz, hor dauka jatorrizko testua; publikoa ere bada testu hori, eta, teorian, ezin du ihes egin.

X.O.: Baina ihes egiten du. A Study in Scarlet, esate baterako, espainolez, Estudio en escarlata eman da, baina frantsesez Un étude en rouge da. Gorriak klase asko daude, pentsa dezakezu, eta eskarlata gorri bat da pantonean. Frantseserako itzulpenak ihes egin zion, inolako problemarik gabe, eta Frantzian ez dut uste inor asaldatu zenik. Hemen, badirudi estua izan behar duela, baina itzulpenaren jardun zabal horretan bide asko daude. Aiora Jakak bere tesian horrelako asko aztertzen ditu [Itzulpenari buruzko gogoeta eta itzulpen-praktika Joseba Sarrionandiaren lanetan, 2011], jatorrizkotik itzulpenera testua leuntzeko zenbateraino joera duten eskola desberdinek. Ameriketako itzulpenetan, berriz, amerikanoentzat belarrira ezer jotzen ez duen zerbait ekartzea omen da joera nagusia.

I.E.: Etxekotzea.

X.O.: Bai. Bueno, gurea ere hala da, etxekotzea, baina, nik uste, defentsiban egon garelako itzultzaileak, ez diezagutela esan behintzat guk hemen jartzen duguna ez dela euskara. Euskara funtzionala, taxuzkoa, eta ahal dela, leiala erabiltzera jo dugu. Baina irakurle batek leialtasunari buruz ez dizu kargu hartuko, eta edozeinek hartuko dizu kargu esanez hau eta bestea ez dela euskara. Horrek behartzen gaitu gutxieneko etxekotze bat egitera.

I.E.: Jatorrizko testuak zein diren ikusteak ere, askotan, esplikatzen du alde horiek egotea. Ni erabiltzen ari naizen corpusetako batean, mundu osoko historia osoko literatura guztitik euskarara itzuliak izateko aukeratu dituzten tituluak ageri dira. Beste alde batetik, 700.000 hiztun dituen hizkuntza bateko 20-40 urteko tartean sortutako idazleen ekoizpen literarioa dago, eta, noski, corpusak desorekatuak dira. Gaztelerara, frantsesera edo beste hizkuntza handi horietara ekarritako testuetan, ziurrenik, aldea ez da hain nabarmena izango testu itzulien eta ez-itzulien artean; logikoa da, badutelako giharra.

«Hau ez da euskara» esan izan dela aipatu duzu, Xabier. Noraino dago hori lotuta Anjelen liburuan agertzen den garbizaletasun gaizki ulertuarekin?

X.O.: Garbizaletasunak badu zeharkako eragina, nik uste, baina hizkera hori onartzeko modukoa da? Ondo funtzionatzen du? Halakoetan neurtzen da, nik uste. Problema dago hartzaileak hori nola ikusten duen. Eta hori makina bat aldiz aipatzen duzu, Andu, zenbat eta zenbat aurreiritzi eta abar egon diren eta dauden oraindik ere, itzulpenaren kontra edo.

A.L.: Sorkuntzaren aldean, gutxieste bat badago itzulpenarekiko. Lourdes Oñederrak behin baino gehiagotan aipatu izan du soziolinguista bat, dioena hizkuntza gutxituek beti behar dutela autodefentsa bat, bazter guztietan dauzkagun hizkuntza potente guztien jarduna sartu ez dadin etxean. Erdaren eragin luze eta etengabe hori saihestu nahi izan dugu beti. Beste gauza bat da, ia pruritoz, gauzak aldatu beharra. Garbizaletasun tonto bat da, adibidez, Amurizak hainbestetan salatu duen hori: hizkera zientifikoa euskaratu nahi izatea. Orduan, garbizaletasuna bai, baina euskarak aurrera egiteko modu bat den neurrian betiere. Itzulpengintza, garbizaletasun dosi bat gabe, ez litzateke posible; bestela...

X.O.: Bestela, egingo genuke edozein gauza. Hor oreka pixka bat bilatu behar da. [Bernardo] Atxagak zioen erabaki behar dela, garbizale izan edo idazle izan, eta halako dikotomia fuerte gisa ikusten da; baina idazle ona izateko, eduki beharko duzu garbizaletasunetik dosi txiki bat, eta adierazi nahi duzuna adierazteko adina garbizaletasunaren arbuioa.

Itzulpena kristalezko zubi bat da hitzaldian, itzulpena hizkuntzen arteko zubi garden bezain hauskorra dela esan zuen Atxagak. Estatu auzitzat jo izan du idazleak itzulpengintza plana diseinatzea. Zein ardatz behar lituzke balizko plan horrek, zuen ustez?

X.O.: Lehenbizi, behar du autobideko kilometro bat egiteko erabiltzen denaren adinako aurrekontua. Hori bat. Bi: behar du ez dakit kontseilaritza edo zein mailatako zer, eta ez itzulpenetarako bakarrik. Itzulpenaz, irakurketaz, sorkuntzaz ari naiz. Horiek Guggenheimek adinako inportantzia dute, etorkizunera begira ere bai. Gutxi gorabehera, neurri horretako aurrekontu, lantalde eta maila administratiboa behar dute. Bestela, alferrik ari gara.

A.L.: Nik uste dut arazo honen giltza dela —eta ez du dena konpontzen inondik ere— plangintza horietan norbait egotea euskaratik imajinatuko duena. Esaterako, telebista. Behar du norbait, behar beste aginterekin, ETB1 euskaratik imajinatuko duena eta, gainera, modu artistiko batean. Hasieran, beharbada, askoz gehiago pentsatzen zen euskaratik ETB. Orduan, kate bakarra zegoen. Baina hori desagertu da. Erabat, aspalditik. Ez dago euskaraz lan egiten duen gidoilaririk. Gidoilariak-eta sortzeko hasierako ametsetik, pixkanaka-pixkanaka, alderantzizko bidea egiten joan da, eta, gaur, elkarrizketak ere itzuli egiten dira, erdaraz idazten direlako. Horrek esan nahi du baten bat badela errudun horrek horrela funtzionatzearena. Horiek esanda, ni erabat ados kilometroaren kontuarekin. Behin baino gehiagotan entzun dizut, Xabier, baina basamortuan predikatzen ariko bazina bezala...

I.E.: Nik ikusten ditut bi arrisku edo bizio, ez digutenak uzten urrutira begiratzen eta nola edo hala zuzendu beharko liratekeenak. Batetik, uste dut Atxagak ministerio deitzen zion dena delako itzulpengintzaren —oro har, kulturaren— egitura horrek tiraka ibili beharko lukeela, izan beharko lukeela eginkizun bat, bidea markatzearena, gidari izatearena. Ezin da ibili jendeak El conquis nahi duela ikusi eta horregatik ematen diozula esaten. Ez, hori eman diozu, eta horretara ohitu da jendea.

Zuzendu beharreko bigarren kontua: dena dirutan irakurtzeko joera. Kulturaren balio berezkoaren arabera lagundu behar lirateke proiektuak, jakinik batzuetan ez dutela dirurik ekarriko.

Liburuan diozu, Andu, itzulpena ote den, prostituzioarekin, munduko lanbiderik zaharrena, nahiz gaizkiago ordainduta dagoen. Xabier, zenbat aldatu da ogibidea? Gainditu dira Irabazi Gutxi Eta Lan Asko (kasualitatea, IGELA) garaiak?

X.O.: Ogibidea asko aldatu da. Literatur itzultzailea izateaz aparte administrazioko itzultzaile izatea ogibide oso emankorra da. Eta ogibide hori gero eta errazago, hobeto eta tresna askoz hobeagoekin egiten da. Alde horretatik, ondo. Literatur itzulpengintzara baldin bagatoz, baina, datuak askoz kaskarragoak dira. Asko egin dela ikusten da, baina itzulpen lan hori beti defizitarioa da. Hori argi eta garbi dago. Azkeneko Senez aldizkarian idatzita daukazu artikulu bat horri buruz.

I.E.: Xabier Olarrak sinatua.

X.O.: Datuak hor daude. Literatur itzulpena, hemendik aurrera ere, defizitarioa izango da. Eta irakurle eskasiak egiten du hori. Itzulpen literarioak gaur egun duen salmenta maila halako hiru beharko litzateke, eta hori ez da lortuko, inondik inora, ez baldin bazaio beste planteamendu bat egiten. Orduan, ez dakit. Egin dugunaren parte handi bat Eusko Jaurlaritza dagoelako egin dugula uste dut, baina argi eta garbi esan izan du EIZIEren literatur itzulpenerako programak ez duela lehentasunik. Eta lehentasunik ez duela esaten denean, behar adinako aurrekonturik ez dela izango esan nahi du. Gobernu batek horren guztiaren bestelako ikuspegi bat izan beharko luke. Datu ekonomikoetan soilik oinarrituta, ez dago aurrera egiterik. Merkatua oso gogorra da, eta bazterrera botatzen du makina bat gauza.

A.L.: Eskaerarik ez dago; arazo handiak daude eskaera egon ez dadin, eta, orduan, ez dugu egingo egin behar genukeena... Eta zergatik ez dugu aztertzen zergatik ez dagoen eskaerarik eta zergatik ez gara joaten arazoaren oinarrietara, zergatik ez gara sartzen eskolaren erraietan? Irakurlea ez delako sortzen egun batetik bestera. Irakurle bakoitzak orduak eta orduak eta orduak pasatu ditu irakurtzen, ohitura bat hartu duen arte. Ordu horiek denbora asko dira, eta jarraipenarekin. Orduan, hemendik kentzen duzu dirua? Bueno, txalo, konforme. Baina orduan joan arazoaren oinarrietara, eta hor enplegatu. Ez genuke guk izan behar gauza horiek esaten jardun beharrekoak.

X.O.: Ez. Soziologoek beharko lukete, politikariek beharko lukete, baina egoera hori behar adina kezkagarria ez zaiela iruditzen dirudienez, barnetik bizi dugunok esan beharko ditugu egiak.

A.L.: Euskal eskola bat eraiki dugu, euskara sendotzeko-eta sortua den sistema guzti bat antolatu dugu, baina antolatutako estruktura horren hamaika zuloetatik ura iheska ari zaigu, eta ur horrek guztiak ez digu axola.

«Homologagarriak izateko bazegoen eta badago gainditu —edo irabazi— beharreko langa tzar bat, eta zen eta da merkatua». Zuk, Andu. Iaz, Margaret Atwooden azken lana gaztelaniaz katalanez baino lehenago argitaratuko zela salatu zuten Katalunian. Tokitan gaude!

X.O.: Normalean, aspaldi samar ateratako liburuak argitaratu izan ditugu guk. Berriki argitaratutakoak ere bai, baina ez dut uste Kataluniako merkatuan segur aski daukan adinako garrantzia duenik hemen kontu horrek.

A.L.: Ez dakit euskaraz egin diren ahalegin apurrek —Paul Austerrekin, adibidez— zer emaitza izan dituzten.

X.O.: Badirudi baietz, momentu horretan izan zela zerbait. Baina gero hor daukazu Eserleku hutsa, J.K. Rowlingena, eta hori bai izan zela akaboa. Enkante batean parte hartu behar zen. Jatorrizkoa frantsesez bakarrik argitaratu zuten ingelesaren pare, eta gainontzeko guztiek argitaratu behar zuten abendurako, irailaren 29an eskubideak erosita. Itzulpena egiten jesukristoren ahalegina egin ostean, erabateko kalea izan zen. Obra horrek ez zuelako Harry Potterren indarrik, inondik ere.

I.E.: Eta zuk esan izan duzu, Xabier, deskalabro editorial bat, Espainiako editorial eta merkatu batean, gaindi daitekeela, baina hemen...

X.O.: Behin honetaz gero, intuizioarekin funtzionatu beharko dugu. Ez, baina hori egia da: askotan egiten ditugu ahalegin ez dakit nolakoak, eta ez dute esperotako emaitzarik izaten. Horretaz konturatu behar izan genuen Amelie Nothomb batek sekulako arrakasta duelako Frantzian, eta Espainian ere izango du berea, baina guk ekarri hori, eta gutxieneko edizioa agortzeko ere, nahikoa lan. Baina ez da Amelie Nothomb delako. [Patrick] Modianoren berrehun ale saltzeko, Nobel sari eta guzti, lanak. Horiek dira datuak, hori da merkatua.

I.E.: Momentu honetan, argitaletxeak dira mimatu beharrekoak. Euskal itzultzaileak literatura itzultzetik biziko direnik, kimera bat da gaur egun. Argitaletxeen panorama horretan zer ari den gertatzen azken urte hauetan itzulpengintzari lotuta, iruditzen zait oso momentu interesgarria dela. Literatura Unibertsala bildumak egin zuen eta jarraitzen du bere bidea egiten, Pentsamenduaren Klasikoak-ek ere egin zuen moduan. Munduko Poesia Kaierak ere hor dago. Bilduma sistematikoak, irizpide finko samar batzuen arabera, oso epe luzean prestatutako bildumak... Bueno, hutsune bat betetzen ari dira. Beharrezkoa da hori. Lan boluntario eta oso bokazionala egiten ari diren argitaratzaileok zaindu behar direla uste dut, horiei eman behar zaiela laguntza.

X.O.: Amateurismoa, ez?

A.L.: Baina gero arrakala dago hor: nola helarazi hori irakurleari. Hemen eseri aurretik zubi batean egon gara, argazkiak ateratzen, eta zubi horren bi aldeak nola lotu da kontua.

X.O.: Hori bai zubi gogorra.

Euskararen prestigio —edo desprestigio— mailak zenbateraino eragina dauka zubi hori zeharkatzeko orduan?

A.L.: Amateurismoa, prekarizazioa eta hori guztia geure izango ditugu beti. Horrek berak, baita ere, markatu behar du estilo bat. Eta konforme, oso ondo: prekarizazioa, amateurra eta ez dakit zer eta badakit zer. Eta, gainera, publikoak eskatu eta eskertu egiten digu hori. Baina publikoaren eskertzeko modua da gurekin bat egitea. Idazle eta itzultzaileentzat, beren lanaren ordainketa onena estimazioa da, hau da, irakurtzea.

Zu irakasle ari zara EHUn, Isabel, itzulpengintza eta interpretazio graduan. Zer ekarri du ikasketa aukera horrek?

I.E.: Pentsa zitekeen itzultzailez hornituko zuela gizartea. Ez dakit zenbateraino ari den hori gertatzen. Uste dut itzulpengintza, batetik, oso jardun ezezaguna dela, eta ikasleetako asko hor sartzen dela benetan jakin gabe zer den itzultzea. Itzultzea zer den ezagutzen dutenean, gustatu ez, eta irakaskuntzara pasatzen dira asko.

Bestetik, graduak euskarazko eta gaztelerazko adarrak ditu, eta diseinua iguala da bietarako. Batzuek Espainiako itzulpengintzaren historia ikasten dute, eta guk euskal itzulpenaren historia. Euskarazko irakasgaiak ematen ditugun irakasle batzuk bagara kezkarekin, euskara behar beste ez dela lantzen iruditzen zaigulako. Hor desoreka bat gertatzen ari dela uste dut. Gradua badugu, eta aprobetxatu beharko genuke. Beste leku batzuetan badaude itzulpengintza ikasketak, Espainian eta Frantzian, eta euskaraz trebatzeko gu bakarrik gaude. Hasi gara pixka bat borrokan.

A.L.: Sorpresa hartzen dut. Txarrerako, noski. Itzulpen eskola esan, eta imajinatzen duzu beste zerbait. Buruan neukana erabat desagerrarazi didazu.

Elkarrizketaren bertsio luzea irakurtzeko, jo webgune honetara: www.berria.eus