«Irakurleak libre jokatu behar du, baina ez libreegi»

«Elurrez betetako bizitza da nirea», idatzi du Castillo Suarezek (Altsasu, Nafarroa, 1976) Ezpainetako odola olerkian. «Elurretan urratsak egitea da bizitzea/ ederra dena zikintzea», Ikaraz emankor izenekoan. Eta bi adibide horiek ez dira salbuespenak, idazleak beste dozenaka aldiz aipatu baitu zera zuri hori bere liburu berrian: Alaska (Elkar, 2023). Etzegaraten, Nafarroaren eta Gipuzkoaren arteko mugaldean dagoen hotel abandonatua da Alaska, eta, hain justu, hari buruzko istorio batekin abiatu du lana Suarezek, «bizitzaz» aritzeko. Izan ere, haren esanetan, elurrak garrantzitsuak diren gauzak baizik ez ditu uzten agerian, eta horiez maite du idaztea: «Maitasunaz, denboraz eta galeraz».

Liburuaren epilogoan aitortzen duzu beti zaudela tenorez «bizitzaz, heriotzaz eta maitasunaz idazteko, argazkiak ordenatzeko». Bizitakoen memoria ariketa bat da zure poesia? Eta Alaska?

Memoria da nire obsesioetako bat. Hala ere, memoriaz aritzen zarela esaten duzunean, jendeak interpretatzen du —eta hori da poesiarekin izaten diren arazoetako bat— hori zuri gertatu zaizula. Nik poesiaren fikzioa aldarrikatzen dut, justu. Zorionez edo zoritxarrez, nik ez daukat horren bizitza interesgarria. Eta ni ez naiz narratzaile ona; nire indargunea ez da gauzak nola kontatzen ditudan, baizik eta zer kontatzen dudan.

Poemetan aldarrikatu duzu paisaien doluak ere egiten direla. Gutxi hitz egiten da horiez?

Nik ez nuen inoiz pentsatua horretaz. Egia da pertsonen doluaz badaudela eskuliburuak, azaltzen dutenak, adibidez, doluaren faseak zein diren; horiei buruzko literatura badago. Niretzat, deskubrimendu bat izan da Maddi Barber zinemagilea, hain zuzen ere bere haurtzaroko paisaia desagertuez aritzen delako, eta horiek ez dute zertan izan herri bat. Izan daiteke bazkaleku bat. Nik beti aldarrikatzen dut denok dugula Alaska bat bihotzean. Alegia, denok dugula gure baitan tokiren bat erdizka gogoratzen duguna.

Dolu horiek aldera daitezke pertsonen galeren ondokoekin?

Pertsona bat galtzen dugunean, kostatzen da hura ordezkatzea. Batzuetan, pertsona batzuk ordezkaezinak dira. Paisaiekin, berriz, desberdin gertatzen da. Izanere, beti zaude nonbait.

Eta objektuekin zer?

[Belarritakoetara eraman ditu eskuak]. Orain jarrita dauzkadan belarritakoak Joxemi Bidadorren pastoralean erabili nituen, eta horregatik maite ditut, Joxemi ekartzen didatelako gogora. Horrelako gauzetarako terriblea naiz. Beti daukat oso gogoan, adibidez, objektuak nork eman dizkidan, edo non eskuratu ditudan. Horregatik, maiz egiten dut garbiketa. Asko botatzen dut. Maite ez nautenen gauzak bota egiten ditut.

Definizio iradokitzaile ugari eman duzu. Maitemintzeari buruzkoa da bat: «Izan ere/ tirokatutako animalia bat aurkitzea bezala da maitemintzea/ ihes eginen zenuke bertatik, ahal izatera/ baina begira geratzen zara odolak nola gesaltzen duen elurra». Maitasunaren bortiztasuna irudikatu nahi izaten duzu?

Bai. Ez dakit azaleko harremanei harreman dei dakiekeen; horretan sinisten dut. Bitxia da, ze ni naiz emakume bat distantzia eta espazioa markatu ohi duena. Hotza naiz, eta harremanak ez ditut nolanahi eraikitzen parean dudanarekin. Baina iruditzen zait muturrera jotzeko joera ere badaukadala. Uste dut harremanek osagai meteorologiko bat daukatela. Alegia: batzuetan, badakigu jakin parean daukaguna ez zaigula komeni —eta ez naiz bakarrik maitasunaz ari, adiskidetasunaz ere ari naiz—. Batzuetan, misterio bat da nola ditugun ditugun lagunak. Baina hori polita da. Dena aurrez ikusterik balego, bizitza aspergarriagoa litzateke, eta, segur aski, poesia ez litzateke existituko.

Amatasunaz eta ugalketaz ere idatzi duzu, hitz erdika: aipatuz gorputzaren barnealdea, sabelaldea, antzutasuna, «ondorengoen estalpe» izatea...

Iruditzen zait gorputzaz idazten denean azalaz idazten dela gehiago, baina, horrez gain, gorputza bada edukiontzi bat; eta ez naiz bakarrik umeez ari. Gordeleku bat izan daiteke, eta izan daiteke iluna, itogarria... Ez zait hainbeste interesatzen ferekaren poesia, nahiago dut barren-barrenekoa. Misteriotsua edo antzua izan daitekeena. Edo emankorra, edo ezkutaleku bat.

Prosa poetikoan idatzitako sarrera bat paratu diozu Alaska-ri, Alaska hotelarekin amets egiten zuen neska bati buruzkoa. Zer aukera ireki dizu horrek?

Zalantzak eduki nituen, liburua atera edo ez erabaki behar nuenean adina. Berez, liburuak ez zeukan sarrerarik, eta ez dago lotura espliziturik sarreraren eta poemen artean. Behar du irakurleak azalpen hori? [Isilune bat egin du, zalantzati] Jendeari gustatu zaio. Pentsatu nahi dut sarrera horren bitartez iritsi naizela normalean poesia irakurtzen ez duen jendearengana.

Fabio Moratiboren Poema argitaragabeak poema euskaratu duzu Lanartearen Laineza libururako. Hau dio, hain zuzen ere: «Inork ez du poesia irakurtzen».

Poesia misterio handi bat da jendearentzat. Baina, jendeak zergatik ez du poesia irakurtzen? Tira, nire etxean bertan, gurasoenean, liburu pila egon da beti, eta kasik seguru nago zegoen poema liburu bakarra Gabriel Arestiren Harri eta herri zela. Pentsa, beraz.

Behin baino gehiagotan aitortu duzu Irautera liburuaren «bonus track moduko bat» dela Alaska. Zergatik diozu hori?

Irautera-n, oharkabean, galbahe bat egin nuen. Liburu hori oso harmoniatsua da, eta olerkiek tonu apalagoak dituzte, nolabait. Horretan nenbilela, ez neukan burutan beste liburu bat egitea, baina poema batzuk bortitzegiak, zakarregiak edo mingarriegiak ziren Irautera-rako. Ez ziren bertan sartzen; Alaska-n, bai.

Olerkietan, sarri erabiltzen duzu bigarren pertsona, itxuraz maitale denari zuzentzeko; aurpegiratzeko, galdetzeko, maite duzula esateko. Zergatik «zu»?

Nik esan dudan horren antzeko bat seguru esan dizutelako zuri inoiz. Igual ez hitz horiekin, baina nik poesiarekin bilatzen dudana da nik burutan daukadan sentimendu hori zuk sentitzea. Ahal bada, intentsitate berarekin.

Beste behin, idazkera soilari eutsi diozu, esaldi motzei. Zure ustez, soberako hitzek zer neurritan narrasten dute poema bat?

Uste dut irakurlea eramaten dutela nik nahi ez dudan tokietara. Irakurleak libre jokatu behar du, baina ez libreegi. Nik nire haurtzaroko Alaskara eraman nahi dut irakurlea; ez dut nahi beste toki batean agertzea. Handinahikoa eman dezake, baina hala da. Hori lortzeko egiten dut sintesi ariketa. Halere, uste dut nire izaerarekin daukala lotura. Kontraesan bat eman dezake.

Zergatik da kontraesana?

Askotan, literatura lotzen delako objetualizazioarekin, edo luzamenduarekin. Halere, bitxia da, ze nik inpresioa nuen nire liburuak itzultzea erraza dela, hain zuzen ere, hizkera soila dudalako, igual ez oso hanpatua, baina, aurreko batean, Antonia Vicensek esan zidan hori ez dela horrela inondik ere. Zioenez, ez da batere erraza, nire indargunea irudiak omen direlako. Egia esanda, deigarria egin zitzaidan.

Zer moduzkoa zaizu zure hitzen itzulpenak irakurtzea? Halakoetan, sentitzen da arroztasunik?

Ahizpa biki bat izatea bezala da. Bikien artean, badago konexio bat, agian besteek ulertzen ez dutena. Zu zara, baina ez zara zu; beste pertsona bat da, eta bera bakarrik ere joan daiteke edonora, bizi daiteke.

Jadanik liburu dendetan dira Irautera-ren galegozko eta katalanezko itzulpenak —frantsesezkoa Quebec aldizkarian argitaratu zen—; gaztelaniazkoa bidean da oraindik ere. Nahita lehenetsi dituzu hizkuntza gutxituetakoak, hizkuntza hegemonikoenen aldean?

Gaztelaniazkoa aurten kaleratuko da, baina, berez, karanbola bat izan zen. Errezital baterako, galegoz eta katalanez aritu behar nuen, ez nuen nahi lingua franca-rik... baina, tira, azkenean badugu, bai. Izatez, galegozkoa eta katalanezkoa atera zirenerako, Fernando Reyk egina zuen gaztelaniazkoa, nahiz eta argitaratua ez egon. Dena dela, bada itzulpenekin gertatzen ari den fenomeno bat: ematen du euskal idazleek nolabaiteko aitortza edo onespena bilatzen dugula Espainian, eta badirudi hobeak garela gaztelaniaz argitaratu eta kanpora ateratzen bagara. Uste dut hori lehen ez zela hain nabarmena.

Elurra elurraren gainean liburuaren aurkezpenean, Iruñeko Karrikirin, esan zenuen poesia liburuekin ez duzula dirurik irabazten, galtzen baizik. Halaber, Lanartea elkartea Eusko Legebiltzarrean izan da berriki, prekaritatearen kontrako «neurri zehatzak» galdegiteko. Zer itxaropenez egiten diozu so auziari?

Iruditzen zait Lanarteak egin duen gauzarik inportanteena izan dela eskaerak modu esplizituan egitea eta horiek testu batera eramatea. Bestalde, iruditzen zait elkarteak eginiko txostena ikusiz ateratzen den ondorioa dela sekulako anabasa dagoela sektorean. Erakusten du zer egoera desberdinak dauden. Eta, gainera, Lanarteak oso ongi egiten duen beste gauza bat da eskaerak dagokionari egiten dizkiola. Interpelatzearena ederki egiten du. Izan ere, batzuetan, joera dago eskaerak airera egiteko, eta, horrela, desagertu egiten dira.

Esan izan duzu poesia liburu bat kaleratzeak ez duela bat poeta egiten. Zu noiztik zara poeta?

Esango nuke Susarekin atera nuen lehenbiziko liburuarekin jaso nuela poeta titulua. Batez ere, Susak badaukalako gauza bat oso ezohikoa dena Euskal Herrian: badakite poesia editatzen. Erraza da aurkitzea liburua zuzenduko dizun norbait, baina ez editatuko dizun norbait. Nirea Iñigo Aranbarrik editatu zuen. Hala ere, beti diot lehenbiziko liburuak oso arriskutsuak direla. Angel Errori BERRIAN irakurri nionez, nolabaiteko eskuzabaltasuna izaten da lehenengoekin.

Euskaltzain oso izendatu zintuzten udazkenean, eta uztailaren 1ean dagokizu sarrera hitzaldia egitea. Zer moduz doa hori?

Bueno, zailena egina daukat: izena erabakitzea. Hau da: Maitasunaren botanika. Nire poetika azalduko dut beste batzuen liburuen bidez. Hondamendi batetik salbatuko nituzkeen liburuak zerrendatuko ditut, ibilbidean markatu nautenak. Bueno, ari gara.