«Industriak galgatu egiten ditu berritasuna eta arriskua»

Behin, egun betez, Gabriel Garcia Marquez izan zela kontatu du Enrique Vila-Matas idazleak (Bartzelona, 1948). Izan zitekeen sortzaileak hain maite dituen maskara jolas metaliterario horietako bat, baina benetakoa balitz bezala kontatu du anekdota elkarrizketa amaiera aldera. Mexikon gertatu zen. Familia aberats batek golf klub esklusibo batera gonbidatu zituen nazioarteko 30 idazle inguru haiekin bazkaldu eta gero elkarrekin argazkia ateratzeko, baina anfitrioiek literaturaz arrasto handirik ez zutela igarrita arriskatu egin zen idazlea: «Gabriel Garcia Marquez nintzela sinetsarazi nien denei, sinatu eta sinatu aritu nintzen». Irribarre bihurri batek argitu dio aurpegi osoa engainua azaltzerakoan. Egungo gaztelerazko literaturako ahotsik pertsonal eta esanguratsuenetariko bat da harena, eta, hain zuzen ere, jolasetarako zaletasun hori da bere nortasun ikurretariko bat. Hibridazioaren zale porrokatua ere bada, eta erdi eleberri, erdi saiakera, erdi eguneroko eta erdi ipuin liburu izaten ditu maiz bere lanak. Halakoa da kaleratu duen azkena ere: Mac y su contratiempo. Bilbon aurkeztu du lana. Vila-Matasek, ez Garcia Marquezek.

Kontakizun guztiak beste kontakizun batean oinarritzen direla diozu azken liburuan. Oihartzuna harrapatzen saiatzen zabiltzala esan daiteke.

Literaturaren historia kontatzen dut, jatorrizko kontakizun batetatik abiatu, eta ondorengo kontakizun guztiak haren moldaketak balira bezala. Nobelan narratzaile bat dago jatorrizko kontakizunaren bila dabilena, jakinik ez duela sekula aurkituko. Eta nobela guztia uler daiteke ikuspegi horretatik. Hainbat kritikarik esan duten bezala, nik ere uste dut nobela kontaketaren arteari buruzko nobela bat dela. Nik neuk ere banekien lehenago, baina beste norbaiti irakurri beharra nion.

Eta zein izan zen lehen kontakizun hura?

Oraintxe gogoratu naiz, zurekin hitz egin ahala, Nabokovek esaten zuenarekin. Haren arabera, erdi tximu ziren gizakien semeak otsoa zetorrela esan zien gurasoei, nahiz eta otsorik ez etorri, baina haiek sinetsi, eta hori da lehen narratzailea. Izan daiteke hori lehen kontakizuna, edo Adam eta Evarena, edo gure lehen oroitzapena kontatzean kontatu ohi duguna...

Etengabe uztartzen dituzu generoak zure liburuetan, eta zure azken liburuko narratzailea ere zalantzan deskribatu duzu. Eguneroko bat idatzi nahi du, baina bere buruari behin eta berriz gogorarazi behar dio ez dela nobela bat idazten ari: «Hau eguneroko bat da, hau eguneroko bat da, hau eguneroko bat da».

Eguneroko sekretu bat idatzi nahi du berak, bai. Hori da bizi duen krisi pertsonaletik ateratzeko asmatu duen modua. Gertatzen dena da, azkenean, berak espero baino entretenigarriagoa bihurtzen zaiola egunerokoa. Kalean borroka bat ikusten du, gauzak gertatzen zaizkio, eta borrokatu beharra du horren aurka.

Nobela bat idazteko tentazioaren aurka borrokatu behar izaten duzu zuk ere?

Mac borrokatzen da nobela bat idaztearen aurka, baina niri interesatzen zitzaidan nobela baten antza hartzea. Berak eguneroko bat idatzi nahi du, baina eleberri bat bihurtu da, nik aurreikusi nuen bezalaxe. Egunerokoaren eta nobelaren arteko tentsioan dago liburua, eta bada beste tentsio bat ere, ze, liburua nobela bat den arren, ipuin liburu bat ere bada. Hiru genero horiek elkarrekin dantzan daude, eta baita saiakera ere.

«Liburu postumoen generoak liluraturik nauka». Esaldi horrekin hasten da liburua, baina liburu oro bihur daiteke postumo. Heriotzaren aurkako lasterketa bat da?

Hasierako broma moduko bat da hori, Mac ohartzen delako oso modan dagoela halako eleberri amaitu gabeak argitaratzea, eta etengabe agertzen direla postumo argitaragabeei buruzko albisteak. Horrek aukera eman dit gaurkotasunaz oharra egiteko.

Zuk zeuk osasun arazo larriak izan zenituen orain denbora bat. Aldatu egin dizu literatura ikusteko modua horrek?

Orain dela hamar urte izan zen. Ez dut uste aldatu nauenik, baina arrazionalago bilakatu nau. Asko edaten nuen, eta utzi egin diot edateari. Mentalki eraldatu egin nau horrek, eta lan egiteko modua ere aldatu dit. Azken eleberri honetan, esaterako, ia maniatikoki dago egituraturik dena. Madrilgo aurkezpenean emakume batek esan zidan matematikoki perfektua zela, badirudielako idatzi ahala norbaiten egunerokoa inprobisatuz noala, baina dena azken muturreraino kalkulatuta dago. Lehen, ez nuen hala lan egiten.

Narratzailea nobelagintza berritu beharraz mintzo da liburuan. Ados zaude berarekin?

XX. mendeaz geroztik generoa agortu antza zegoela dio Macek, XIX. mendean idatzi ziren obra handiengatik, eta eleberrigileak aukera berriak bilatu behar izan dizkiola generoari. Hala da. Aukera berri asko topatu zaizkio, eta horregatik dago generoa bizirik.

Eta, halere, nobela aipatzean, jendeari beti etorri ohi zaio nobela konbentzionala gogora.

Bai, horregatik ulertu zuten gaizki Eduardo Mendozak eleberria hil egin zela esan izana. Sofako eleberriaz ari zen hra. Eleberriak beti topatu ditu irtenbideak. Gainera, nire ustez, oso dibertigarria da bizitza eskaintzea eleberrigintzari aukera berriak bilatzeari. Batzuk ongi ateratzen dira, eta beste batzuk ez hainbeste, baina oso entretenigarria da, eta apustu interesgarria da. Orain lau urte argitaratu nuen Kassel no invita a la lógica liburua, eta akaso liburu honek baino harrera hotzagoa izan du, baina leiho bat ireki zion arte garaikidea eta literatura uztartzeko aukerari. Oso emankorra izan da liburu hori artearen munduan. Artean dabilen jende asko jarri da nirekin harremanetan. Iruditzen zait artearen sektore batzuk literaturarenak baino gogotsuago daudela gauza berriak probatzeko.

Artegintza autokontzienteagoa da, agian?

Bai. Uste dut industriak ere baduela eragina. Argitalpengintzak galgatu egiten ditu berritasunak, proba saioak eta arriskuak, eta, aldiz, artegintza askoz ere biziagoa da. Mundu irekiagoa da.

Inbidia pizten dizu horrek?

Zubi bat hasten saiatu naiz. Alicia Kopf idazle kataluniarrak badu liburu bat, Germá de gel, eta han nahasi egiten ditu bere anaia autistari buruzko testuak eta ipar polorako espedizioei buruzkoak. Narrazioa eta entsegua uztartzen ditu. Artearen mundutik dator bera, eta narrazio horretan egin duena, funtsean, instalazio bat da.

Bizitzaren eta literaturaren arteko uztarketa da zure literaturako beste konstante bat. Azken liburuan, adibidez, errieta betean eztabaidari buruzko oharrak hartu ote ditzakeen galdetzen dio narratzaileak emazteari.

Saiatu behar ginateke hori norbaitekin benetan egiten [irribarrez]. Akabatu zaitzakete.

Idazten hastea dimentsio berri batean sartzea da pertsonaia horrentzat. «Lehen errealitatearen monotonia eternoan baino ez nengoen murgilduta».

Mac-ek bizitza plan bikaina topatzen du idazketan. Bere krisi pertsonaletik ateratzeko modua topatzen du.

Hala bizi duzu zuk ere literatura?

Bai. Niretzako beti izan da erakargarria liburuak sortzea, eta, denbora pasatu ahala, gero eta gehiago. Hilabete bakarrik daramat promozioan, eta desiotan nago berriz ere idazten hasteko.

Antonio Lobo Antunes idazleak dio errudun sentitzen dela idazten ari ez denean.

Antzeko hezkuntza izan dugu. Egia da idatzi gabe pasatzen den egun bat, galdutako egun bat bezala dela. Bidaian noanean ere beti hartzen ditut oharrak. Horrek leku guztietara laguntzen nau.

Eta, halere, idazteari uztearen ideia behin baino gehiagotan darabilzu zure liburuetan.

Aukera hori hor dago beti, eta oso dibertigarria iruditzen zait.

Aldi berean bi eguneroko idazten omen dituzu. Bata, literarioa, eta bestea, literaturarik batere gabea. Hala da?

Hala da. Literarioa atalka argitaratu dut. Lehen atala Dietario voluble izenburuarekin, bigarrena Una vida absolutamente maravillosa izenarekin, eta hirugarrena Mexikon liburu txiki batean. Beste egunerokoa idazten jarraitzen dut, lehor; izenak eta halakoak apuntatzen ditut, egun horretan zer egin nuen jakiteko, eta listo. Ez dut oharrik egiten, eta ez dut gogoetarik txertatzen. Galdera da ea bietako zein iruditzen zaidan interesgarriagoa: ezer ere gertatzen ez dena, edo literarioa.

Zure liburuek jolas literario konplexuak eta arkitektura landua izaten dituzte, baina era berean oso idazkera hedonista duzula esango nuke. Idazteko ekintzaren plazer hutsez idazten duzu?

Oso ongi pasatzen dut, baina arkitektura hori aurrez ezarrita edukitzen dudalako. Nahi dudana sartu ahal izateko hainbat espazio utzi ditut azkeneko lanean, baina beti eusten diot eskemari. Horregatik idazten dut zatika.

Zure xake joko propioa sortzen duzula, alegia.

Koadro bat sortzea bezala da. Badakizu koadroa zehazki nolakoa izango den, eta guneak betez zoaz, baina ez, nahitaez, pinturaren ordena naturalari jarraituz, baizik eta tarteetan hutsuneak utziz, eta gero horiek betez joaten naiz. Baina, azkenean, beti ohartzen zara ez dagoela amaitutako koadrorik. Liburuan aipatzen dut Londresen bukatu gabeko koadroekin osatutako erakusketa bat egin zela, baina, egia esan, koadroak ez daude inoiz bukatuta, eta liburuak ere ez. Horregatik da Macedonio Fernandez idazle ideala. Literaturaren Marcel Duchamp izan zen. La eterna izeneko nobela bat dauka; 25 hitzaurre edo gehiago ditu liburuak, eta ez da behin ere hasten. [Laurence Sterne idazlearen] Tristram Shandy pertsonaia bezala da, liburu bukaerara arte ez baita jaiotzen, eta liburuak ernaldia kontatzen baitu. Horregatik da jenioa Macedonio ere, nonbait, oso ahozko kontalari ona izan arren, idazten hasterakoan, beti luzamendutan hasten zelako liburua infinitua zela azaltzen.

Zure kasuan, inoiz ikusi al diozu amaiera punturik marrazten dituzun kiribil literarioei?

Infinitua iruditzen zait. Azken liburuaren bukaerak aukera uzten dio kontakizunarekin jarraitzeko edozein idazle edo literatur zaleri. Ez ninduke batere harrituko. Hori litzateke logikoa, horrek munduaren amaieraraino eramango bailuke kontakizuna, eta hori bailitzateke benetan kiribilaren amaiera. Kontaketaren amaiera lainotuta dago, eta jatorria falta da. Horregatik aipatzen dut liburuko lehen orrialdean Talmud babiloniarra. Beti falta zen lehen orrialdea.

Zer-nolako irakurlea espero duzu zure liburuetan?

Denborarekin ohartuz joan naiz hamaika klasetakoak izaten direla irakurleak. Lehen, ez nuen irakurlerik. Jende gutxik irakurtzen ninduen, eta, ekitaldi publikoak amaitzen zirenean, ez zen inor etortzen ezer esatera. Gerora bai, gero hasi da irakurle kopuru hori hazten, eta hasi dira nigana hurbiltzen eta gauzak esaten. Infinitua da irakurleen mundua. Harrigarria da, gainera, batzuetan pentsatzen duzulako norbaitek ergelkeria bat esango dizula, haren itxura gaizki juzgatuta, eta joaten zara pixka bat ikasiz pertsona guztiak eta irakurle guztiak baloratzen. Denak dira oso ezberdinak.

Irakurlerik gabeko desertua pasatu zenuela diozu, baina orain arrakasta betean zaude.

Arrakasta da zerbait bukatu eta egindako horrekin pozik gelditzea. Hori da arrakasta. Gainontzekoa, ez. Ezin zara fidatu. Jende askok esaten dit egiten dudana oso gustuko duela, eta ziur nago ez dutela nire ezer ere irakurri. Aireportuetan bizi dut, denden ilaretan... Hori bai dela arraroa! Batzuetan okertu, eta beste norbait naizela ere pentsatzen dute. Mexikoko golf klub batean Garcia Marquez nintzela sinetsarazi nien. Perfektu atera zitzaidan. Sinatu eta sinatu aritu nintzen.