«Oso bakartia izan da nire ibilbidea». Aitortza ekitaldi publiko eta elkarrizketa artean joan zaizkio azken egunak Mariasun Landa idazleari (Errenteria, Gipuzkoa, 1949). Emakunde saria emateko ekitaldian izan zen duela aste batzuk, eta Gutun Zuria saria emango dio Bilboko jaialdiak bihar. Lau hamarkadako literatur ibilbidea txalotu diote, haur eta gazte literatura modernizatzeko egin duen ekarpena laudatu, iruditeria berdinzale bat sustatu izana eskertu... Eta, hain justu, argazkietako atzealde jendetsu horrekin guztiarekin kontraste egiten duelako, are nabarmenagoa egiten da bakardadearen aipamena Landaren ahotan. Bere testuak bideratzeko ia editorerik ez duelako izan, esan duenez, hasieran. Baina bestelako ohar bat ere itsatsi dio gero, amaieran. «Eta emakumea izanik, are bakartiagoa».
Zarauzko ikastolan irakasle hasi zinen, hainbat euskal idazlerekin batera. Kolektiboa dirudi argazkiak, baina bakardadea aipatu duzu.
Outsider hutsa nintzen ni hor. Herritik kanpokoa. Oraindik ere euskara menperatzen ez zuena. Umeekin antzerkiak egin eta egin, eta gorputz adierazpena lantzen ibiltzen nintzen. Gertatzen dena da oso jende jatorra bildu zela han: Joxantonio Ormazabal, Juan Martin Elexpuru, [Jesus Mari Olaizola] Txiliku eta Manolo Urbieta, Hammelingo txistularia bezalakoa zena. Urte batzuk izan ziren, lauzpabost, justu Zarautzen, eta ikastola berria egin zutenean nik alde egin nuen. Eta Franco hil ondoren eta 1980ko hamarkadan, beste ikastola batera pasatu nintzen, non ez nintzen outsider sentitzen, eta ni bakarra nintzen literaturari eusten ziona. Baina ni kolektiboan? Ez, alderantziz.
Emakundeko sari banaketarako prestatutako bideoan euskal literaturan haurren ahotsa sartu zenuela esan zuen Patxi Zubizarretak.
Iholdi [1988] batere presarik gabe idatzi nuen, hainbat urtez. Ez nintzen kontziente horretan ari nintzenik. Poesiarekin egiten den bezala, ahalik eta testurik garbiena lortzen saiatzen ari nintzen: kendu, kendu, kendu, eta minimora eraman. Neskato baten ahotsa nahi nuen. Ze ordura arte ibili ginen urte batzuetan rol aldaketarekin jolasten, baina pixka bat nazkatu nintzen. Neskak beti ziren astronautak, futbolariak, lehoi domatzaileak... Nahikoa izan zen.
Ni hezkidetzaren aldekoa nintzen, eta pentsatzen nuen emakumeen edo nesken balioak mutilengan ere zabaldu behar genituela: emozioak, sentiberatasuna eta beste. Eta saio bat egin nuen hor, eta konbentzituta, gainera: Alex [1990]. Euskadi Saria irabazi zuen, baina ez du izan halako zabalpenik. Hor protagonista mutil bat zen, fantasiatsua, etorkizuna ikusten duena, ez da batere heroia... Niri asko gustatzen zait, baina uste dut orduan, eta oraindik ere, zabaltzen dena dela emakumeei izatea galarazi zaien guztia erakusten duen literatura. Baina non daude makramea edo kakorratza egiten duten mutilak?
Egunaren adinak liburuxka kaleratu berri duzu Maite Gurrutxagaren irudiekin, eta Oneka Euskal Herriko Emakume Pentsionisten Elkarteak kaleratuta. Baina urteak dira liburu berririk atera ez duzula. 2018an argitaratu zenuen Txikiaren handitasuna literaturan artikulu bilduma da zure azken publikazioa.
Artikuluen generoa gustatzen zait, batetik, baina, bestetik, unibertsitatean izan dudan lanagatik ere aukera izan dut artikulu asko idazteko. Asko kostata idatzitakoak dira haietako batzuk, eta bildu ditut. Haur literaturaz nik pentsatzen dudana, esaterako, hemen dago [Puertas y ventanas abiertas saiakera bilduma hartu du etxeko egongelako mahai gainean duen liburu multzotik]. Ume batek liburu batekin duen emozioa zergatik ez da heldu batek Krimena eta zigorra irakurtzen sentitzen duen emozioa bezain duina? Baina ez da horrela. Jendeari iruditzen zaio haur literatura dela pauso bat, igaro beharreko geltoki bat, benetan beste leku batera iristeko. Baina ez. Geltoki bakoitzak dauka bere zentzua. Emozio literarioa da gakoa.
Eta ez zabiltza ipuin berriak idazten?
Bi ipuin dauzkat, zahartzen ari zaizkidanak ordenagailuan. Norbera ere aldatzen doa. Ez dut errepikatu nahi.
Gero eta zailagoa izango da hori, obrak sortzen jarraitu ahala.
Bai. Transmisioarekin gozatzen dut, hitzaldiekin, ikastaroekin eta bestelakoekin, hori oso esker onekoa eta berehalakoa delako, eta horren falta sumatzen dut, unibertsitatea utzi nuenetik [EHUn Hizkuntzaren eta Literaturaren Didaktika irakasten aritu da urte luzez]. Eta bestea, aldiz, komentua da! Bukatu nahi nituzke ipuinok, egia da, eta ez dira desagertu, baina... Eta gero, ematen du oso tragikoa dela, baina nik ez dut modu tragikoan esaten: adin batetik aurrera pentsatzen hasten zara daukazun denboraz eta horrekin egin dezakezunaz. Hori da igual zahartze prozesutik gogorrena egiten zaidana. Ezin utzi gauzak gerorako. Ez daukazu denborarik. Oso fuertea da.
Finituak garela.
Bai, denok gara finituak, e.
Finituagoak?
Finituagoak! [Barrez] Boleto gehiago daude, bai. Eta, tarteka, estenosi bat, eta eroriko bat, eta... minbizi bat. Ze horrek ere jokatzen du.
Oraindik ere idazten jarraitu nahi zenuela aipatu zenuen 2015ean Etxepare Euskal Institutuak eta Euskal Herriko Unibertsitateak zure lanari buruzko hiru eguneko ikastaro bat antolatu zutenean. «Kristalizatzeko beldur» zinela esan zenuen.
Eta jarraitzen dut hori pentsatzen. Begira, nik Parisen filosofia ikasi nuenean, iraultzari eta utopiari buruz egin nuen orduan tesina eta orain gradu amaierako lana deitzen dena. Frantziako Iraultzan parte hartu zuen emakume talde bat hartu nuen horretarako oinarri, zeintzuek sinetsi baitzuten benetan liberté, egalité, fraternité leloa. Txoratuta pasatu nuen urtebete Frantziako Iraultzari buruz irakurtzen, eta beti dut buruan hori frantsesetik euskarara edo gaztelerara itzultzea. Nik gauza asko ikasi nituelako ikerketa horrekin, eta aplikatu dudalako gero nire bizitzan. 1973an egin nuelako hori, eta, gerora, nik Frantziako Iraultzan gertatu ziren gauza asko aplikatu dizkiedalako hemen gertatu diren gauzei.
Zer, adibidez?
Hau da kontu bat: iraultza batek iraun dezake puntu bateraino. Puntu batetik aurrera ezin da pasatu, ze egoera orokorrak oztopo egiten dio. Eta beste kontua da utopiak eta politikak talka egingo dutela beti. Utopia bat amaitzen da politika hasten denean. Utopiaren kontrakoa delako politika: posible denaren erreinua, eta utopia ezinezkoarena.
Utopiena beti interesatu zait. 1968ko maiatzaren ostean egin nituen nik ikasketak, eta espiritu hori Parisen oso-oso bizirik zegoen. Mugimendu utopiko asko ikasten genituen. Nola joaten den jendea aurrera, bizitza hobe bat imajinatzen. Politikoki 1968a horrore bat izan zen, desastre bat, baina mugimendua eragin zuen amets kolektibo bat ere izan zen.
Horren alaba zara?
Ni eta emakume asko. Kulturalki oso inportantea izan zen Mendebaldean, nahiz eta politikoki ez ziren asmoak gauzatu ez Frantzian, ez beste inon. Begiak ireki zizkigun. Eta are gehiago Espainian! 1980ko hamarkadan etorri zelako haren eragina. Dibortzioa. Dena delako amodioa. Hemen zenbat talde iraultzaile zeuden... Bazegoen utopia bat, beste modu batera bizitzeko gogoa. Baina hortik intolerantziara bide luzea dago. Eta, benetan, ze intoleranteak izan ginen.
Nortaz ari zara?
EMK-koak, hauek eta besteak... Ikusi duzu Brianen bizitza filma? Bada, oso ondo dago! Judeako mugimendu iraultzaileen artean eztabaidaren esketx hori oso ondo dago.
Badago tentsio poetiko bat zure ibilbide osoan. Alde batetik, sariekin beti aitortzen zaizulako zure liburuen bidez gizartea hobetzen lagundu duzula, eta, beste alde batetik, zuk beti defendatu duzulako literaturak librea izan behar duela.
Nik nire literatura euskararen zerbitzura jarri nuela esaten dudanean, esan nahi dut euskaraz idaztea erabaki nuela, baina besterik da horrekin zer egiten dudan. Asko izorratu nau beti ikuspegi horrek, baina saihetsezina da, batez ere haur literatura erabat nahasita dagoelako ideologiarekin, gurasoenarekin, irakasleenarekin, bai eta Aita Santuarenarekin ere! Nazkagarria da. Ez da sinesgarri egiten esatea dena delakoa idatzi duzula bakar-bakarrik sudur puntan jarri zaizulako. Jendeak ez du sinesten.
Eta hala da?
Batzuetan, behintzat, bai. Iholdi guztiak, lehen tomoa behintzat, egin nuen, besterik gabe, okurritu egin zitzaidalako. Haur eta gazte literaturaren gaixotasun endemikoa hori da, eta idazle batzuek, nire errespetu guztiarekin, haur literatura ere horrela hartu dute, modu pedagogiko batean. Baina niretzat ez da horrela izan. Orain kontzienteagoa naiz halakoez, baina Elefante txori bihotza idatzi nuenean ni ez nintzen oso kontziente gai oso polit eta garrantzitsu bat lantzen ari nintzenik; denok berdinak dirudigulako, baina bakoitza barrutik diferentea delako. Dibertimendu hutsez hasi nintzen. Baina ez dute sinesten.
Feminista zarela onartzen duzu, baina ez zara eroso egoten zure liburuei feminista etiketa jartzen dietenean. Zergatik?
Hori egiten duenak interpretatzen duelako ni naizela feminista, eta idazten jartzen naizela ideia hori aurkezteko. Eta are gehiago, gogoan dut, eta artikulu batean ere bildua dut, behin nola jaso nuen ipuin ez-sexista bat idazteko jarraibide sorta bat. Ezin nuen jasan. Hau edo hura ez aipatzeko zehazten zen, pertsonaien ofizioen arteko oreka bilatzeko... Aizu, baina utzi irrist egiten, mesedez! Hori ez da feminista izatea. Edo ni, behintzat, ez naiz halakoa. Baina, noski, idazten duenak badu ideologia bat, edo, hobe, sentsibilitate bat behintzat. Herri txikiekiko sentsibilitatea du, esaterako. Hizkuntza gutxituekiko. Galtzaileekiko. Emakumeekiko. Dena delakorako. Baina nik sekula ez dut pentsatu «ea, ba, noan ipuin feministak egitera». Literariotasuna horren guztiaren gainetik dago niretzat.
Nik feministatzat daukat neure burua, eta nire adineko eta nire estiloko emakumeak, idazleak eta, [Vladimir Nabokov idazlearen] Lolita-ren kontra azaldu dira. Nik ezin dut Lolita-ren kontra hitz egin. Nigan, behintzat, literaturtasuna gailentzen da. Edo Jon Mirande eta Haur besoetakoa. Ba, noski, mantendu eta irakurri liburu horiek. Zerbait egitekotan, landu espiritu kritikoa jendearekin. Baina obra obra da. Eta Roald Dahlek idatzi zuen idatzi zuena, eta orain aldatzen ari dira.
Haren liburuetako termino batzuk «iraingarri» direlakoan argitalpen «egokituak» egiten dituztelako diozu hori.
Baina klasiko guztiekin gertatuko litzaiguke hori. Eta horregatik ari gara mila Txanogorritxo ateratzen. Baina nire azken hitzaldietako askotan ahozkotasunetik datozen ipuin horiek defendatu ditut. Ipuin horiek ailegatu zaizkigu milaka urteren ostean, sekulako balioa dute, direna izanik ere. Txanogorritxoren ipuina, esaterako, sinboloz beteta dago. Jendeak ulertzeko modu bat zen. Neska gazteentzako abisu bat zen, argi eta garbi. Baina heldu da zuzentasun politikoarena, eta hori hasi zen AEBetan. Are gehiago, niri ere, Txan fantasma [1984] eta Errusika [1988] argitaratu zituztenean, Linda Whitek itzulita, Renon [AEB], hitzaurre bat egin behar izan zioten esplikatzeko zenbait gauza.
Adibidez?
Ba, adibidez, Errusika nola eramaten duten taberna batera. Errusika arkakuso bat da, eta han, salto egiten du garagardo baten barrura. Haur literatura lan bateko protagonista pirata taberna batean, garagardo barruan, hori ez. Eta hitzaurrean esplikatu behar izan zuen ipuin hura idatzi zuen idazlearen txeroki herri honetan oso normala zela umeak tabernetan egotea.
Emakunde saria jasotzeko ekitaldian ipuin labur berri bat irakurri zenuen: Loti Ederraren mitoari keinu egiten zion jolas bat.
Erreferente amankomunak dira. Nik tradizioa defendatzen dut. [Charles] Perrault defendatzen dut, goitik behera: XVII. mendean, otsoak Txanogorritxo jan egiten du, e! Jan! Eta XIX. mendean ateratzen da ehiztaria. Broma gutxi hor. Denok uler ditzakegun arketipoak dira.
Unai Elorriaga idazle eta literatur irakasleak aipatua du inoiz zeinen zaila den fraide bat zer den ez dakien belaunaldi bati literaturaren historia azaltzea.
Nola ailegatu gara akulturatasun maila honetara? Eta pozten naiz hori aipatu izana, niretzat Elsa eta paradisua izan delako azken urte hauetan izan dudan zauri bakarra. Zeren eta ni agnostikoa naiz, baina hartzen dut utopiatik datorren ideia hori, eta demagun jendeak historian zehar mundu ideal horri paradisua deitzen diola. Eta nik hartzen dut gai hori, pentsatuz, gainera, niri txikitan kontatu zizkidaten istorio horiek daudela nire irudimenaren hondo-hondoan. Mortadelo eta Filemon edo Emakume txikiak baino lehenago. Itsaso gorria irekitzen da, eta hortik pasatzen dira israeldarrak, eta gero doaz egiptoarrak, eta denak irensten ditu. Biblia oso gorea da, emozioz beteta dago. Bereizi behar da zer den sinesmena eta zer den kultura, ze, gustatu ala ez, erromatar judu-kristauak gara.
Eta zauria zergatik?
Ez delako ulertu liburu hori. Ez du interesik sortu. Dena dela, olatuak daude beti, eta beharbada helduko da momentua, eta ni igual ez nago, urteak beharko direlako horretarako, baina konturatuko gara belaunaldi berriak akulturizatuta daudela. Joango dira museo batera, eta ez dute ezer ulertuko.
Filosofia ikastetik haur eta gazte literatura idaztera tarte handia dagoela eman dezake lehen begiratuan, baina ez dirudi zuretzat bi esparruak urrun daudenik.
Galtzerdi suizidak egiten dituen hausnarketa batzuk filosofikoak dira. Ezin dut saihestu: grazia egiten didate. Dibertigarria egiten zait niri, orduan... Gogoratzen naiz 8 edo 10 urteko umetxo batek aspaldi zer esan zidan: «Zure liburuak gustatzen zaizkit, politak dira, baina zer pentsa ematen didate». Gehiago ez zaio eskatu behar.
