Ihardukitzaileak Baionan

Gaur taldearen barruan bildu artisten estetika gaur egun omnipresentea dela berresten du Gaur 1966. Euskal artea frankismoaren garaian erakusketak, geroztik 50 urte iragan badira ere. Jose Antonio Sistiaga, Remigio Mendiburu, Jose Luis Zumeta, Eduardo Txillida, Jorge Oteiza, Amable Arias, Nestor Basterretxea eta Rafael Ruiz Balerdi. Horiek taldeko artistak. Gaur taldeak 1966a izan zuen urte nagusia, lehen erakusketa eta manifestua egin baitzituzten. Gipuzkoa izan zuten eremua, eta abstrakzioa, abiapuntua.

Baionako Euskal Erakustokian jarri duten erakusketak artista bakoitzaren bost bat obra biltzen ditu. Azaroaren 4ra arte egonen dira hor. Artisten obra enblematikoenak biltzeko xedeaz gain, laginak estiloen aniztasuna erakutsi nahi du. Hor da, adibidez, Mendiburuk 1977an zizelkatu Argi hiru zubi obra mardula, kolore bakarrekoa. Eta ondoan, koloretsua eta arin-arina, airean zintzilikatua, Zumetaren Txoriak, 1972koa. Arantzazuko basilikaren proiektuari ere gela bat eskaini diote. Oteizaren apostolu baten burua, baita Basterretxea egiten hasi zen margoaren zirriborroa ere —margoa gerora zuriz estali zioten—.

Artisten lanez gain, erakusketaren lehen gela garaiko testuinguruari eskaini diote, azaltzekozertan zen giroa Euskal Herrian. Frankismoaren propaganda, batetik. Euskalduna eta aldi berean frankismoaren aldekoa izan zitekeela erakustera ematen dute, artisten lan zenbait horren frogatzat harturik. Horien artean, Ignacio Zuloagak kargudun frankista bati egin potreta. Erresistentziak ere badu lekua; Aberri Egunak, Itsasuko adierazpenak nahiz Andeetako tontorretara eraman ikurrin txikiak, kasurako.

Erakusketa bukaeran, berriz, Gaur taldeko itzal handiko artisten oinordekotzaz gogoetatzeko tartea dago. Amaieran dago, adibidez, Donostia 2016ko logotipoa, Txillidaren marrazki bat oinarri duena. Logoa hautatu zutelarik baziren hamalau urte Txillida hila zela, baina senideei baimena eskatu, eta marrazkia erabiltzeko hautua egin zuten: «Badirudi beste gisa batez egitea ezinezkoa dela», dio Jacques Battestik, erakusketaz arduratu den museoko kontserbatze arduradunordeak. «Formalismo» hori, gaur egungo arte kontzeptuala baino errazkiago objektu egin daitekeela agian, hori du esplikatzen.

«Oraino anitzek segitzen dute formalismo horrekin. Duen arrakastagatik. Omnipresentziagatik. Ez da gainditua. Arte figuratiboa gogora ekar dezake horrek. Batzuek pixka bat tradizionalista den figurazioa egiten dute oraino. Funtzionatzen duelako Euskal Herrian. Arrue, Arteta eta artista horien haritik». Eta azkenean, «arteka bat» ikusten du hor Battestik, «puntako artearen eta jendeak prezatzen duenaren artean, euskal arteari lotzen zaionaren artean», beti Battestik.

Omnipresentzia hori gehiegizkoa ote? Galdera hori ere pausatzen du, nolabait, erakusketak. Horretarako, bi artista garaikideren bi obra jarri dituzte bukaeran, bi begi keinu bezala. Bata, Ibon Aranberriren Horizontes (beta), zeinetan Txillidaren marrazkietatik sortu hainbat logo ageri diren, soka berak atxikiak, dilindan, festa giroko banderatxoak balira bezala. Beste obra Juan Aizpitarteren plastikozko kutxak dira: Variaciones / Horizonte Metafisico. Jorge Oteizaren kutxak ditu erreferentzia nagusi.

Leku bat modernitateari

Eta horra paradoxa, hain behin-behinekoa zen kontu bat —eta aldi berean hain sakona— saihetsezina bilakatzeraino. Denbora aldetik franko behin-behinekoa izan baitzen Gaur taldea. 1965. eta 1966. urteetan eraiki zen batez ere. Hasierako ideia Sistiagarena izan zen; abstrakzioan lan egiten zuten artistak elkartu nahi zituen. «Garaian, arte munduan kontserbadurismoa zen nagusi. Figurazioa, akademizismoa. Leku gutxi zegoen modernitatearentzat. Baina baziren abstrakzioan ari ziren artistak, batzuk mundu osoan ezagutuak jadanik, Txillida eta Oteiza bezala», gogorarazi du Battestik. Ikusgarritasuna eta indar gehiago biltzea zen xedea. Adierazteko lekuak aurkitzea. Ordura arte hitzordu bakarra baitzen nagusi: Donostiako Turismo bulegoak antolatu Eguberriko lehiaketa. Eta orotarik bazegoen hor.

Gaur taldea osatu zuten zortzi artistek Donostiako Barandiaran galeria hautatu zuten elkartzeko. 1966an, hortaz. Hasiera batean, «ekintza artistiko militante bat da. Modernitate artistikoari leku bat ematea Euskal Herrian. Existitzeko borondate bat da, zentsuraren eta immobilismoaren parean». Geroago zion gehitu Oteizak «alde politikoa, identitarioa», beti Battestiren hitzetan. Hortik dator Oteizaren Euskal Eskola baten ideia. Talde bat probintzia bakoitzeko. Gaur gipuzkoarra zen bezala, Emen Bizkaian, Orain Araban eta Danok Nafarroan. Ipar Euskal Herrian Baita izeneko talde baten proiektua izan zela entzuna du Battestik, «baina nehork ez du horren aztarnarik». Ximun Haranekin aipatu omen zuen hori Oteizak, lagun hurbilak baitziren garai hartan. Beatrice Mollek, Haranen alargunak, ez du aurkitu baieztapenik.

Baina kontuak ez zuen iraun azkenean. Battestik azpimarratu du ez zegoela «batasun estetikorik». «Artistentzat zaila zen definitzea, proiektu politiko identitario bat lortzea». Laburra izan zen taldearen bizitza. Konfrontazioak izan ziren taldeen artean. Danok proiektukoek ez zuten lortu taldea sortzea ere. Gaur ere aski fite desegin zen. Arias eta Txillida laster joan ziren bertatik. Halere, Battestiren hitzetan, «bere aspektu sinbolikoa eta historikoa biziki indartsuak dira. Garai hartako Euskal Herriko artista-abangoardia handien elkartze bat da».