«Idazten jarraitu nahi dut, eta idazterakoan arriskuak hartzen»

Esker onez jasoko du Mariasun Landak (Errenteria, Gipuzkoa, 1949) Etxepare Euskal Institutuak eta Euskal Herriko Unibertsitateak Excellence in Basque Studies V. Mariasun Landaren omenez hiru eguneko udako ikastaroarekin datorren astean egingo dioten omenaldia. Baina «anbibalentzia bat» ere sortzen dio omenaldi honek; iaz Eusko Ikaskuntza-Laboral Kutxaren Humanitate, Kultura, Arte eta Gizarte Zientzia saria jasotzeak sortu zionaren antzekoa. «Horrelakoetan, pentsatzen duzu: 'Gaixotasun larri bat daukat eta ez naiz jabetu?'. Beti esaten dugu omenaldi guztiak hil baino lehenago egin behar direla, baina ez dakit ba... Nire esker ona dudarik gabekoa da, eta hala izan behar du, bestela ez bainintzateke normala izango. Baina beldurra ere ematen dit; kristalizatzeko beldurra edo. Bitrina batean sartu, eta... Eta ez; nik oraindik idazten jarraitu nahi dut, eta horrekin esan nahi dut bizirik jarraitu nahi dudala, eta idazterakoan arriskuak hartu nahi ditudala. Eta beharbada jende askori ez zaio gustatuko nik arrisku horiek hartuta idatzitakoa. Baina nik ez nuke galdu nahi arriskatzeko gogo hori; arriskatzea, zentzu zabal batean: genero aldaketaren aldetik, gaien aldetik, formaren aldetik...». Dagoeneko bi liburu argitaratu ditu aurten: Elsa eta paradisua (Giltza) etaKrokodiloa ohe azpian (Erein); bigarren hori Alberdaniak argitaratu zuen lehenik 2002an, eta, orain, epilogo bat erantsita berrargitaratu du. Udazkenean, dagoeneko idatzia duen beste bat kaleratuko du; hori baino lehen, abuztuan, mikroipuinei buruzko ikastaro bat zuzenduko du EHUko Udako Ikastaroetan. Bada solaserako aitzakiarik.

Elsa eta paradisua aurkeztean, esan zenuen ez dela liburu erraz-erraza, eta haurrek nagusi baten laguntza beharko dutela pasarte batzuetan, baina haurrei horrelakoak ere eman behar zaizkiela. Erraztasuna irizpide gainbaloratua da haur literaturan?

Niri iruditzen zait erraztasunak ez duela irizpide bakarra izan behar. Benetan ari bagara irakurleak egiten, irakurketaren zailtasun egokitu bat eskaini behar zaie haurrei, gai ezberdinetako liburuak, estilo ezberdinetakoak... Badirudi joera nagusia dela haurrari liburua ematea berak bere kabuz irakur dezan; baina kontuz! Elsa eta paradisua forma aldetik erraza da, baina edukiarengatik, batik bat dauzkan erreferente biblikoengatik, lagungarria izan daiteke bitartekaria —ama, aita, irakaslea, izeba...— haurraren ondoan egotea irakurtzerakoan, behar diren azalpenak emateko. Printze txikia besterik gabe eman diezaiokezu haur bati? Niri eman zidaten, frantsesez gainera, ikasteko, baina ez nintzen lehen orrialdetik pasatu.

Haur literatura pedagogiarekin lotzeak dakartzan arriskuez ere mintzatu izan zara behin baino gehiagotan, «amaorde pedagogikoa» aipatuz.

Didaktismoa da benetako arriskua. Baina, pedagogiaren izenean ere, irizpide batzuk errazegi erabiltzen dira batzuetan. Niretzat, liburu bat pedagogikoa da ondo idatzita dagoenean. Baina susmoa dut pedagogiaren izenean garai bateko moraltasuna ezkutatzen dela askotan, edo ideologia bat. Adibidez, bukaera zoriontsua izatea da pedagogikoa. Baina, literaturaren aldetik begiratuta, zergatik ez eskaini bukaera ez hain biribilak eta hain zoriontsuak, bukaera irekiak? Txan fantasma-renbukaera tristea izan daiteke irakurketa jakin bat egiten duenarentzat, baina, nire ustez, bukaera irekia du, eta itxaropentsua ere izan daiteke. Nik uste dut zeukan berritasuna hortik zetorkiola, besteak beste, Txan fantasma-ri. Formaren aldetik. Batzuentzat haur eta gazte literatura ez da desafio literario eta estilistikoa. Nahikoak dira istorio polit bat eta bukaera zoriontsua. Hori ere behar da, haurrek irakurri egin behar dutelako guk ere irakurtzen dugun bezala, gu ez baikara ari beti Proust irakurtzen. Baina gaitasun literarioa duten irakurleak sortzeko, behar da nolabaiteko planifikazio bat, haurrek aurrera egin dezaten gero eta zailtasun handiagoak dituzten liburuekin.

Askotan esaten da garrantzitsua dela «balioetan heztea», eta literatura ere horretara bideratzen da. Zer iruditzen zaizu?

Badirudi oso zaila egiten zaigula haur eta gazte literaturari bere literaturtasuna aitortzea eta onartzea. Beti bilatu nahi diogu, eta irakaskuntza munduan zer esanik ez, baliagarritasun bat; beti jakin nahi dugu zertarako balio duen. Oso sartua zegoen hori lehengo irakasleen artean, eta halaxe dago oraingoen artean ere: irakurri behar dela zerbaitetarako. Orduan, egokitu behar zaio horri hondakinen arazoa, aldaketa klimatikoa, sexismoa, hezkidetza... Teorikoki, didaktismoa gaur egun ez zaio inori gustatzen, baina, praktikan, gauza horiek, irakaskuntzan «zehar lerroak» deitzen direnak, didaktismotik oso gertu daude. Badakit irakaskuntzanlandu behar direla gai horiek, baina denetik egon behar du, eta bereizten ere jakin behar da, batez ere arduradunek, irakasleek eta abar.

Berez duen balio literarioa izan daiteke, beraz, haur literaturako liburu batek transmititzen duen balio nagusia, garrantzitsuena.

Mark Twainek Tom Sawyerren abenturak idatzi zituenean, edo Lewis Carrollek Aliziarenak, maitasunaren izenean egin zuten hori, bestelako helbururik gabe, opari bat egiteko haurtzaroari... Literatura da. Beste kontu bat da idazleak bere balioak dituela, eta idazten duela bere egoera zehatzetik eta bere balioetatik abiatuta, eta hor balio batzuk bideratzen dituela.

Zerk bultzatu zaitu Krokodiloa ohe azpian berrargitaratzera?

Alberdaniak argitaratu zuenean, bere bidea egin zuen liburuak, eta orain Erein argitaletxea liburuari beste bizialdi bat emateko prest agertu da. Niretzat oso liburu esanguratsua da.

Zergatik?

Batetik, oso historia luzea duelako. Idatzi nuenean, denbora asko egon zen kaxoian. Ez nuen ahaztuta, baina bitartean beste lan batzuetan jarraitu nuen. Bizikide bat izan zen denbora hartan. Hamar urteren ondoren-edo, konturatu nintzen zer bukaera izan behar zuen, eta orduan amaitu nuen idazketa lana. Antonio Maria Labaien saria irabazi zuen liburuak, epe barruan ozta-ozta entregatu eta gero; ondoren, nik ezer jakin gabe, Espainiako Haur eta Gazte Literaturako Sari Nazionala irabazi zuen. Horrek zurrunbilo batera eraman ninduen. Izugarrizko zurrunbiloa izan zen urte hura. Kanporatzeko ate batzuk ireki zitzaizkidan, eta neure burua desafio berri batzuen aurrean aurkitu nuen. Bestetik, oso liburu pertsonala da. Liburu guztiak dira pertsonalak, berez, baina, garai hartan, nikburuan neuzkan gai horiek, larriminarena edo angustiarena. Orain, urruti ikusten dut hori dena, baina oso neurea iruditzen zait liburu hau.

Mari Jose Olaziregiren hitzaurreaz gain, zeuk idatzitako epilogo bat gaineratu diozu liburuari berrargitalpenean: Krokodiloaren irribarrea «elkarrizketa krokodilitikoa».

Liburuaren inguruko hainbat kontu etorri zitzaizkidan burura, eta horregatik pentsatu nuen epilogo hori idaztea. Epilogoko elkarrizketa fantastikoa da, jakina, baina kontatzen dudan gehiena egia da, benetan gertatutakoa.

Gazte literatura gisa argitaratu da orain ere, hasieran bezala, Krokodiloa ohe azpian, baina gazte literaturaren eta helduen literaturaren arteko mugak lausoak direla erakusten duen liburu bat da.

Denontzako gaia da, baina, beste ezaugarri batzuengatik, gazte literatura dela esan daiteke: egitura lineala du, erritmo handiko istorioa, gauza asko gertatzen dira, umorea... Baita neurriarengatik ere. Nik beti izan dut arazo bat horrekin. Denek eskatzen didate testuak luzeago egiteko, luzatzeko, baina gauza bat da zuk nahi duzuna idaztea, eta beste bat idatzi duzun hori puztea. Hori egiten badakigu denok. Krokodiloa ohe azpian errusierara itzuli zutenean eta Moskura joan nintzenean, jabetu nintzen han ez zutela hemen egiten dugun zisma hori egiten, amildegi hori: gazte literatura alde batetik, helduen literatura bestetik. Hango unibertsitatean ere izan nintzen, mintegi batzuetan irakasle batzuekin, eta haientzat dena zen literatura, eta oso erraza zen lotzea krokodiloa Kafkarekin, eta niretzako nabarmena da lotura hori. Errusiatik harrituta eta hunkituta bueltatu nintzen, benetan ulertua sentitzen nintzelako.

Eta Errusiatik kanpo ez?

Gaztelaniaz, liburuak funtzionatzendu, esaten den bezala. Euskal Herrian, Iraleko irakasle izan nintzenean, orain dela 25 urte, zailtasun handiak izaten genituen euskara ikasten ari ziren helduentzako liburuak aukeratzerakoan, euskara mailaren izenean oso liburu infantilak ematen zizkietelako, eta helduak aspertu egiten zirelako. Nik uste dut garai hartan oso gustura hartuko nukeela honelako liburu bat: hizkuntza maila landua baina oso erraza aldi berean, eta gaia ere hunkituko zaituena. Lehen argitaraldian, ez zuen horretarako biderik egin, eta nik uste dut bigarren aukera bat ere eduki behar duela.

Duela bi urte, Inurrien hiztegia kaleratu zenuen, helduentzako mikroipuinez osatutako liburua, eta, abuztuan, mikroipuinei buruzko ikastaroa zuzenduko duzu EHUko Udako Ikastaroetan. Oso lotua zaude generoarekin.

Asko interesatzen zaidan generoa da. Iaz, euskaraz eman nuen ikastaroa, eta, aurten, gaztelaniaz emateko eskatu didate. Zer ikasle bildu daitekeen pentsatuta, badu desafiotik ere neurri batean. Oso gustukoa dut generoa. Eta zenbat eta laburrago, orduan eta gustukoago. Hor, beharbada, nahasten da, batetik, adina —adin batera iritsitakoan ez zaudelako lasto handietarako [barrez]—, eta, bestetik, laburtzeko ariketa horren xarma, aforismoena, eta baita Twitterrena ere. Ez naiz asko mugitzen Twitterren, baina baditut txio batzuk apuntatuta. Batzuetan, zaila da bereiztea, baina ipuin laburra ez da txistea. Beste zerbait da. Ingenio handiko lanak dira. Ramon Gomez de la Sernaren greguería-k ere asko gustatzen zaizkit; edo Mark Twainek lan laburrak. Beharbada, beste abantaila bat da berehala satisfazioak ematen dizkizun generoa dela. Mikroipuin bat biribiltzen duzunean...

Zer idazten ari zara orain? Zer argitaratuko duzu hurrena?

Ereinek beste liburu bat argitaratutako dit, Ura isuririk euskal baladaren inguruko ipuin bat, orein bilakatu zen neskaren istorioaren ingurukoa. Udazkenean argitaratuko da, baina iaz amaitua neukan. Ez daukat besterik esku artean une honetan. Nik ez nuke galdu nahi neuretzako idazteko joera hori: neure egunerokoa, neure apunteak, amaren inguruko kontuak... Gero hortik zer aterako den... hori beste kontu bat da.Idazten ari naiz, baina horrek ez du esan nahi idazten ari naizen hori argitaratuko dudanik. Gero galbahea dator, norberarena, eta idatzitako testu asko ez dira inoiz argitaratuko.