Nobela beltza bogan dago, eta estilo horri heltzen dioten egileez ere beste horrenbeste esan liteke beharbada. Baina Jon Alonsok (Iruñea, 1958) nekez sartuko luke bere burua multzo horretan, zehaztapen jakin batzuk egin gabe. Nobela beltzaren barruan hedatzen ari den joerak «nazkatuta» daukala dio. Batetik, poliziak direlako beti protagonistak —ertzain, mosso, foruzain nahiz guardia zibil—, eta, bestetik, autonomia erkidego guztietako hiriburuetan antolatzen diren nobela beltzaren asteek eredu berari jarraitzen diotelako: «Prozedura ofizialari, poliziei, epaileei eta forentseei ematen zaie hitza eta garrantzia». Modu horretan egituratzen den nobela beltzaz «desmarkatzeko beharra» sentitzen duela aitortu du Alonsok, elkarrizketari ekin aurretik: «Ez dute zerikusirik nik egiten dudanarekin eta egin nahi dudanarekin». Besteak, sarritan, «polizien jokaera zuritzeko» izaten direla azpimarratu du.
Zerorrek esana da, nobela beltza definitzerik ez dagoenez, idazleari bere erreferenteak zeintzuk diren galdetu beharko litzaiokeela. Zeintzuk dira zureak?
Niri gustatzen zaidan nobela beltzak, beltza deitzen ahal bada behintzat, errealitatea hobeki ezagutzeko gakoak, ikuspegiak edo xehetasunak ematen ditu; zerbait esan behar du errealitatea ulertzeko. 2008ko krisia gertatu zenean, ekonomiaz kezkatzen hasi nintzen neu ere, eta Eric Toussaint-en Bancocracia liburua aurkitu nuen. Liburu bikaina da, oso ongi eta palabrorik gabe azaltzen dituelako gauza guztiak. John Le Carrek ere gai horri berari heldu zion [Our Kind of Trator nobelaren gaztelaniazko itzulpena, Un traidor como los nuestros, jarri du mahai gainean, Bancocracia-rekin batera]. Nobela mota horrek pista handiak ematen ditu eta, gainera, entretenigarria da. Leonardo Sciascia, Ros Thomas, Jean-Claude Izzo, Jean Patrick Manchette, Massimo Carlotto... horiek ditut gustuko. Egia da oso gustuko ditudanetarik asko 80ko hamarkadakoak direla.
«Niri gustatzen zaidan nobela beltzak, beltza deitzen ahal bada behintzat, errealitatea hobeki ezagutzeko gakoak, ikuspegiak edo xehetasunak ematen ditu; zerbait esan behar du errealitatea ulertzeko»
Carvalho Euskadin nobelak hainbat gauza jartzen ditu agerian. Besteak beste, sukaldari aparta zarela. Elkarte gastronomikoetako produktua al zara?
Elkarte bateko kide naiz ni ere, baina sukalderako zaletasuna lehenagokoa dut. Unibertsitatean ikasle nintzela hasi nintzen sukaldaritzan. Zerbait egin nahi, amari deitu, eta hark emandako azalpenekin ekiten nion, adibidez, bakailaoa prestatzeari. Betidanik gustatu zait sukaldaritza, baina batez ere jatea gustatzen zaidalako. Ez pentsa asko dakidanik, baina zalea banaiz.
Bazterrak ongi ezagutzen dituzula ere ezagun du. Turista ona zara?
Bai, turista kuadrilla bat gara denak, ez besterik. Euskal Herrian asko ibilia naiz, baita Katalunian ere, batez ere mendian, Pirinioetan. Urte txar haietan, euskaraz adituz gero guardia zibilari deitzen zitzaionean, Kataluniara joaten ginen, han behintzat bakea ematen zigutelako.
Manuel Vazquez Montalban idazlearen obra gogotik ezagutzen duzula ere ondoriozta daiteke zure nobelan.
Kataluniako gizarteari buruzko datu jakingarri asko ematen zituen Vazquez Montalbanek, baina, gainera, oso dibertigarriak iruditzen zitzaizkidan haren nobelak, umore, zorroztasun eta puntu ironiko maltzur horrekin.
Horretan antzekoak zarete.
Nahiko nuke nik haren laurdena izan! Baina bai, Vazquez Montalban erreferente handia da niretzat, eta liburua aitortza moduko bat ere bada zentzu horretan. Hari ere galdetzen zioten nobela beltzaz, eta esaten zuen generoaren barruko elementuak hartu eta beste zerbait egitera iristen zen hura gustatzen zitzaiola, hau da, generotik abiatu eta bestelako emaitza lortzen zuena. Aldiz, Suediatik datorrena, edo Milenium, igande arratseko film bat iruditzen zait, denbora-pasa sinple bat.
Anekdota gisa, esan dezaket Gorka Arrese editorearen bidez Vazquez Montalbanen semearekin jarri ginela harremanetan, eta egin behar genuenaren berri eman geniola. Hasieran, arazorik ez zegoela esan zigun, baina gero bere agentearengana bidali gintuen. Kirmen Uriberen agentea ere bada, eta beharbada hari galdegingo zion, eta hark agian esan 500 saltzera nekez iritsiko ginela. Bederen, ez zuen ezer esan, ez zion garrantzirik emango ziurrenik, eta aurrera egin genuen.
«Vazquez Montalban erreferente handia da niretzat, eta liburua aitortza moduko bat ere bada zentzu horretan»
Carvalho Euskadin liburuan kontatzen denak Eduardo Moreno Bergaretxe Pertur eta batez ere Migel Etxeberria Naparra desagertuak ekartzen ditu gogora. Omenaldi bat da? Naparra. Kasu irekia saiakerarako ikertutakoa bestela esateko modua?
Fikzio baten barruan beste fikzio bat egin dut, alegia, fikzioa ber bi. Horrek distantzia ematen du, gai delikatu horrekiko urrutiratu egiten du, eta inportantea egiten zitzaidan hori. Aspaldi hasi nintzen halako gauza bat idatzi nahian, baina ez nuen sekula asmatzen, tonua eta abar zailak egiten zitzaizkidan. Aukeratu dudan modu hau bihurri samarra da beharbada, baina horri esker lortu dut istorioari heltzea. Gaia delikatua dela iruditzen zait. Baina beste alde batetik 40 urte pasatu dira, eta teoria guztiak ezagutzen ditugu. Desagertuen gaiak askorako ematen du, baita fikziorako ere, eta zergatik ez erabili? Hori zen nire zalantza eta nire beldurra, baina momentuz inor ez zait kontu eske etorri.
«Desagertuen gaiak askorako ematen du, baita fikziorako ere, eta zergatik ez erabili? Hori zen nire zalantza eta nire beldurra, baina momentuz inor ez zait kontu eske etorri»
Zer behar da nobela beltz on bat idazteko, zure irizpide horietatik betiere?
Zerbaitekin konforme ez egotea, horretan sakontzea edo ikertzea, hipotesiren bat egitea eta gero dena ahalik eta hobekien jostea. Baina ni ez naiz Le Carre, eta Le Carre moduko idazleek izan ohi duten informazio iturririk ere ez dut.
Zure eleberriak ez ditu toki onean uzten kultura eta literatura. Horren seinale, aipagarria da Obabakoak erretzen duela Carvalho detektibeak. Zein da gaitza, zure aburuz?
Manuel Vazquez Montalbanen Carvalho pertsonaiak gutxienez liburu bat erretzen du abentura bakoitzeko. Inoiz galdetzen diotenean, erantzuten du mendekuz egiten duela, kulturak asko agintzen duelako, baina gero ez delako agindutakorik betetzen. Azken finean, kultura munduan ibiltzeko aringarri bat besterik ez da, kito, ez da ezer definitiboa, eta liburuak errez adierazten du hori Carvalhok. Baina bada beste konturik ere: Kixote liburuan, zortzigarren atalean, liburutegia erretzen diote Kixoteri, eta, kasualitatez, libratzen den liburu bakanetako baten izenburuan Montalban ageri da. Oso litekeena da pasarte horretatik atera izana ideia.
Gure gaitza dela eta, oso labainkorra da gaia. Idazleen artean gutxien gustatzen zaidana ninismoa da, eta horrek dakarren giroa. Denok dugu banitatearen bekatu hori, baina bertsolariago izan beharko genuke idazleok, talde zentzua eta elkarri laguntzeko zera hori izan. Idazten hasi nintzenean oso giro ona zegoen alde horretatik, baina asko galdu da. Profesionalizatu nahi izateak eta horretatik bizi nahi izateak giroa aldrebestu du asko.
«Denok dugu banitatearen bekatu hori, baina bertsolariago izan beharko genuke idazleok, talde zentzua eta elkarri laguntzeko zera hori izan»
Esaldi esanguratsuak utzi dituzu idatziak. Testuingurutik aterata ere, bete-betean harrapatzen dute irakurlea.
Montalbanek oso esaldi onak zituen bere liburuetan, ez Carvalhorenetan bakarrik, eta behin baino gehiagotan errepikatzen zituen. Adibidez, «¿En qué consiste la vida? En pagar facturas y enterrar a los muertos [Zein da bizitzaren funtsa? Fakturak ordaintzea eta hildakoak hobiratzea]». Estiloa imitatzea ezinezkoa denez, iruditu zitzaidan halako esaldiak sartzea izan zitekeela bidea irakurlea benetako Carvalhorekin ari zela imajinatzeko.
«Euskaldunok gure gabeziek definitzen gaituzte».
Ez daukagu himnorik, ez daukagu selekziorik... Askotan, ez daukagunak gehiago definitzen gaitu daukagunak baino.
«Ibili-ibilian, euskararik funtzionalena gaztelania dela amaituko dugu».
Sintaxia sinplifikatu behar dela esaten hasi dira batzuk, eta Amuriza, berriz, aditza sinplifikatu behar dela esaten aritu da. Amurizarekin harrituta nago, inork ez baitio erantzun. Zer esaten ari gara, ordea, «nik zuek atzo ikusi» esaten hasi behar dugula, western filmetan indiarrak nola? Hortik hartu behar zaio zentzua esaldiari.
«Bizitza kremailera bat da. Alde bakoitzeko hortzak ixten diren heinean, memoriaren arrasto bat osatzen da; aurretik gelditzen ziren bi zerrenda askeen tartea, gero eta laburragoa, desioa da».
Vazquez Montalban poeta ere bazen. Bere poema bildumak, hain zuzen, Memoria y deseo du izenburua. Memoria atzean uzten duguna da, eta desioa, berriz, aurrera bultzatzen gaituena. Joko hori darabil beti, eta nire esaldia horri lotuta dago.
Esaldiak ez ezik, paragraforen bat edo beste ere bada antologikoa. Esate baterako, liburuari amaiera ematen diona. Zahartzaroari buruzko gogoeta bat da. Zeure burua proiektatzen ari al zinen?
Bai. Zenbat eta zaharrago, orduan eta gehiago pentsatzen duzu horretan. Askori bezala gertatu zaigu guri ere: urteak daramatzagu gurasoak eta gu baino zaharragoak zaintzen. Horrek zer pentsa ematen du.
