«Hitz baso oso bat dago Arantzazun»

«Artxiboa? Komentuaren barru-barruan dago. Behera joan behar duzu. Biblioteka handi bat dago, eta barruan artxibo diferenteak: historiko-administratiboa, pertsonalak, bi artxibo musikal... Kuriositatez, zuk jakiteko, artxibo musikal horietako batean daude 1834an Arantzazu guztia erre zutenean kontserbatu ziren paperak; eliza zaharreko dorrean, zutik geratu zen bakar hartan, topatu zituztenak». Eta horrela, buruz eta xehe aletu dezake Paulo Agirrebaltzategik (Oñati, Gipuzkoa, 1942) Arantzazuk gordetzen duen hitzezko ondarea. Sakabanatuta dagoen ondare bat, Agirrebaltzategik orain hamar liburutan jaso duena, Arantzazu dut kantagai bilduman. Hamar tomo. Hemezortzi urteko lana. Bostehun urteko denbora tartea. Mila testutik gora. Bertsoak, poemak, kantu zaharrak, abesti testuak. Motzean: «Arantzazu kantatu duen literatura poetikoaren bilduma».

Arantzazu kantatu duen literatura dioenean, Arantzazun idatzi dena, Arantzazuz idatzi dena,zuzenean edo zeharka Arantzazu ukitzen duena esan nahi du Agirrebaltzategik. Mutikotan, 11-14 urte bitarteko aldia igaro zuen hark bertan. Handik Forura (Bizkaia), Zarautzera (Gipuzkoa), Erriberrira (Nafarroa), eta buelta Arantzazura, teologia ikastera. 1960ko urteak ziren. Gero Donostiara egin zuen, eta han bizi da geroztik. Lan bat bukatu, eta beste bati ekin: «Honen aurretik egina daukat Gandiagaren ondare literarioaren webgunea; Araozko kantuak eta kontuak ere atera nuen; iaz beste liburu bat atera nuen, 1.200 orrialdeko liburu handi bat, Arantzazuko kantuen bilduma, partiturak gehien bat». Batak ekarri du bestea, eta argi uztea nahi du zein den orain plazaratu dituen hamar liburuen aurrekaria, «0 tomoa» deitzen duena: Arantzazuko Balada edo Kanta Zaharrak (2003), Igone Etxebarriak osatua. Tartean aritu zen Agirrebaltzategi, eta orduan ekin zion Gandiagaren obraren azterketa kritikoa egiteari ere. «Bertso eta poemak biltzen hasi, eta konturatu nintzen materiala askoz zabalagoa zela».

Originalen atzetik hasi zen orduan. Arantzazuko artxiboan batik bat, baina baita Zarauzko fraideen artxiboan, Koldo Mitxelena Kulturunean eta Eresbileko artxiboan ere. Prozesu guztian, bere kabuz: materiala biltzen, datu basea osatzen, sailkatzen, testuak editatzen, oharrak egiten. Eta ondorioetan ondorioa, hau: «Arantzazu zentro literario bat izan da. Sorguneaz gain, eragilea eta hedatzailea izan da; literatur lehiaketak antolatu izan dira, eta aldizkari eta argitaletxeek ere izan dute eragina. Baina, horrez gain, literatur gai ere izan da». Herri-kanta tradizioan lehenik, eta poeta, bertsolari zein bestelako idazleentzat gero. «Ez da ahaztu behar bertako ikastetxeetatik atera dela, baita ere, hainbat poeta eta euskal idazle».

Hamar tomoetako lehenak egin dio sarrera bildumari. «Literatura arantzazuarraren» historia bat jaso du egileak bertan, terminoa Manuel Lekuonari hartuta. Literatura horren ezaugarriak dira herri kutsua, Euskal Herria eta euskararen lekua gai modura, eta hitzen eta musikaren arteko lotura estua. «Kanta bihurtzeko idatzi da asko, eta, kanta bihurtzeko egin ez arren, kanta bihurtu dira asko». Oro har, garaian garaiko poeta eta bertsolarientzat Arantzazu «erreferentziala» izan da, Agirrebaltzategik berretsi duenez. Euskaraz ez ezik gaztelaniaz ere idatzi duten sortzaile askorentzat ere hala izan da, eta liburuetako bat —zortzigarrena— horri eskaini dio. Ugariak dira autoreak: batzuk izendunak, anonimoak besteak. «Eta dena bildu dut hemen, balio handikoa edo txikikoa, idazle handi eta ez hain handien ekarpena. Nabarmenduta geratzen da horrela kutsu herritarra».

Abesti testuetan, Agirrebaltzategik Jose Inazio Aranaren izenari egin dio azpimarra. Baita dagoen material kopuruari ere: «Ziurrenik Euskal Herrian ez dago beste gairik kantu zaharretan hainbesterako eman duenik». Ugaria da, halaber, bertsolarien emaria. 1840 inguruan kokatu du lehen sorta, egile ezezagunekoa. Eta Felipe Arrese Beitia eta Pello Errotarenak nabarmendu ditu hurrengo hamarkadetako testugileetatik. Baina ez da hor eteten soka. «XX. mendeko bertsolari famatu ia denek dute sortaren bat Arantzazuren inguruan. Baita gazteagoek ere: Colina, Sarasua, Euzkitze...».

Birjina, Euskal Herria, artea

Andre Maria eta santutegia, erromesak eta fraideak, mendia eta lurra, bizitza eta artea, historia eta gertakariak. Denak kantatu izan ditu Arantzazuko literaturak, garaiaren arabera, batzuk ageriago besteak baino.

Gehienak XIX. mendetik hona artekoak badira ere, denera bostehun urte inguruko epea hartzen dute Agirrebaltzategik bildutako testuek. Denbora lerro horretan, alderdi espirituala gailentzen da lehen tarte luzean. «Arantzazuren historia 1468an hasten da. [Esteban] Garibai historialariak orduan kokatu zuen Andre Maria Birjinaren irudiaren agerpena». Horiek dira lehenengo ageri diren gaiak: Arantzazuren misterioa, erromesen fenomenoa eta beste. «36ko gerra aurreko literatura, batez ere, hortik doa».

Espiritualarekin batera, alderdi kulturala izan da Arantzazuren beste zimenduetako bat, eta hala jaso dute testuek; zimendu hori eurek eraiki dute. Salbatore Mitxelenaren Arantzazu euskal-sinesmenaren poema da hor mugarri Agirrebaltzategirentzat. 1949an argitaratu zuen —36ko gerraren ostean Euskal Herrian euskaraz emandako lehen liburua—, 3.000 bertso lerrotik gora bilduta. Santutegiaren historia kontatu zuen, baina harago joan zelako da goratua: Arantzazuren inguruko gertaerak Euskal Herriari lotutako aferekin lotu zituen. «Arantzazu Euskal Herriaren sinbolotzat interpretatu nahi izan zuen, Euskal Herriaren historia Arantzazun ispilatu. Neurri batean, Arantzazu beti izan da zentro politiko bat, baina Mitxelenarekin beste dimentsio bat hartu zuen».

Dimentsio berria, gero, Bitoriano Gandiagak berritu zuen are gehiago. Agirrebaltzategiren ustez, hark markatu zuen Arantzazuko literaturak egindako azken jira. «Ikuspegi zabalagoa eta errealagoa ekarri zuen». Mitxelenaren poesia «heroikoa» bazen,«Arantzazu Euskal Herri heroiko horren zentroan», Gandiagak lurrera ekarri zuen. «Arantzazu erreal baten aurrean jarri gintuen: harria, mendia, natura, artea. Ikuspegi modernoa Gandiagak ematen du, artistekin bat eginda, Oteizarekin batez ere».

Mitxelenak iragana berreskuratu ostean, Gandiagak begirada aurrerantz jarri zuela iruditzen zaio Agirrebaltzategiri. «Andre Maria hasieran mantu batekin jantzita egoten zen; oso barrokoa zen. Mantua 1968an kendu zioten, eta Gandiagak askoz lehenagotik kantatzen zuen: 'Harrizkoa zara'». Halaxe utzi zuen idatzita, poemetako batean: «Harrizkoa zara, baina/ zure harrian bada, —elorriondoan, airezko lora bat lez—, hegari dagoan/ parirri zahar eder bat». Agirrebaltzategi: «Naturalismo handi horrek, aura kentzeak, Arantzazuko aurreko literatura guztia gainditzen du».

2000tik aurrera, isiltzen

Gandiagaren poema lerro bati zor zaio halaber, bildumaren izena. Arantzazu dut kantagai/ bera dut bizitza/ eta Arantzazu dut kantagai/ hementxe bizi naiz fraide. 2001eko otsailean hil zen fraide eta poeta, eta hiru hilabete aurretik Luis Villasante, Agirrebaltzategik oroitu duenez. «Arantzazun erreferente handiak ziren biak, euskara zein euskal literaturarentzat». Haiek hil zirenean hasi zen Arantzazun beheraldia, Agirrebaltzategiren ustez: «Literatura eta berrikuntza aldetik, Arantzazuren gailurra 1949tik 1969ra artean jar dezakegun bezala —Oteizak 69an jarri zituen hamalau apostoluak santutegiaren fatxadan—, beherakada 2000tik datorrela esan dezakegu, bai fraideen, ikasleen, eta bai literaturaren aldetik». Agirrebaltzategik dio ordutik Arantzazu literarioki «isildu» egin dela, ez nostalgiaz: «Gandiagarekin batera, hor egon dira Joxe Azurmendi, Pello Zabala, Iñaki Beristain... Bertsolariek oraindik jarraitzen dute Arantzazu kantatzen, eta kanta berriak ere sortzen dira tarteka. Baina bai, literatura zein arte aldetik, isildu egin da».

Sekularizazioaren fenomenoan sakondu, eta Arantzazun «alderdi kulturalak eta naturalak» hartu dute indarra, Agirrebaltzategirentzat. «Erreferentzia kultural modura, sendo jarraitzen du, baina aurreko historiaren emaitza dela uste dut, ez momentu honetan sortzaile delako». Etorkizunean hiru dimentsioek —espiritualak, kulturalak eta naturarenak— han lekua izaten segitzea garrantzitsua dela dio. Hala izango dela uste du, «baina testuinguru zabalago batean».

Kopiak, fotokopiak, eskuzko idatziak, aldizkariak... Bidean topatutako paper meta «labirintikoa» izan dela onartu du Agirrebaltzategik, azken urteetako lana amaituta. «Hitz baso oso bat dago Arantzazun». Sakabanatuta egon den hori guztia jatorrira itzuliko dute orain. «Arantzazuko ondare literarioa artxibo berezi batera eramateko lanetan hasi berri gara. Hara joango da hemen bildutako asko, lan honen fruitu modura».