Hilak aitzakia, hizkuntza bizia helburu

Leitzako (Nafarroa) eta inguruko herritar adinean aurrera joandakoei jasotako lekukotasunetan eta udal, epaitegi eta elizetako artxiboen arakatze lanean oinarrituta, azken 300 urteetan herri horretan eta ingurukoetan izan diren heriotza bortitzen kontaketak batu ditu Patziku Perurenak (Goizueta, Nafarroa, 1959) Hilen xarma liburuan (Elkar). «Batere bila ibili gabe, biziaren isurian, ura bezain natural hizpidera etorri diren kontuak dituzu hemengoak» ohartarazi dio hitzaurrean Perurenak irakurleari; azken urteetan ez ezik, azken hamarkadetan ere dabilen bidean egin baitu topo liburuan jasotako istorioekin, hots, Leitza eta inguruko kontuak ikertzen ari dela, Leitzako errege-erreginak liburuan (BBK Fundazioa, 1996) jasotakoen gisakoak.

«Badakit beste hamaika heriotza gogoangarri ere izanen dela, baina nik neure belarrira iritsi diren hauetxek jaso dizkizut, inguruko maisu-maistra xaharren kontaera fina omendu bidenabar», dio aurrerago Perurenak hitzaurrean. «Hori bai, galtzailearen aldeko justizia apur bat egiten saiatu naiz, eta jakina, horrek prepotenteren bat edo beste mintzeko arriskua dakar beti. Zinez eta bihotzez diot, ordea, nik ez dudala hitz erdi bat bakarrik ere paratu inori minik emateko asmo gaiztoz, baizik alderdirik mingarrienak leuntzen saiatu beti, galtzailearen aldeko jarrerari eutsiz, noski. Horretarako inoiz ez baita berandu izaten».

Liburuak «inolako graziarik baldin badu», grazia hori bere orrialdeetan agertzen diren kontuen berri eman dioten solaskideei zor diela dio, hitzaurre horretan aurrerago, Perurenak.

Gaur egun heriotza, bere inguruan, zentzurik nahiz maiteminik gabe bizi delako irudipena duela adierazi zuen Perurenak Hilen xarma liburua aurkeztean, Francisco de Quevedo poeta espainiarraren poema ezagun batean agertzen denaren alderantzira: «Izanen gara errauts, baina zentzuduna/ Hauts izanen, baina hauts maiteminduna».

«Orain dela hogei bat urte, [Jose Luis] Otamendi poetak lur bat eskatzen zion gure minari», adierazi zuen Perurenak aurkezpenean. «Nik, alderantziz, min bat eskatu izan diot beti gure lur puxketa honi, zinezko min bat. Heriotzak, gureak eta edonorenak, ez baitu sekula lurrik falta, mina eta zentzua baizik».

Monodiaren aurka aldarri

Herri literatura zinezko baten faltak arduratzen eta arranguratzen du Perurena. «Euskararen merkatua batez ere asteburuko turismo eta folklore burges hutsera bideratua dago: 'Ui, zeinen politak garen'. Herri aldizkari guztiek ere ez dute horixe bera errepikatu besterik egiten. Inon ez da ageri zinezko literaturarik, bizitzari darion eguneroko minik. Liburu honek, beste gauza askoren artean, hori ere erakusten du».

Hilen xarma «erdiagrafoei» eta «hizketako modu fin bati» egindako omenaldia ere bada, egilearen iritziz. «Euskararen merkatu erabat burgestuak itoak dauzkan ahots horiek jasotzen saiatu naiz ni hemen, hiztun sentzilloak, inolako balio erantsirik gabe hitz egiten dutenak, biziak ongi zaildutako hiztun xaloak, edo hobeki esan, aristokratikoak, inondik ere ez behintzat burgesak. Liburu hau hiztunek idatzia da, eta nik polifonia horri sekulako inportantzia ematen diot, euskal mundutxo honetako monodia gogaikarriaren kontrapuntu gisan. Inoiz baino beharrago du euskarak literatura gordina, herri literatura bizia, zinezko izenez eta zauriz samindua, maitemindua, findua...».

«Literatura klasikoa, sentzilloa, aristokratikoa, eta herri literatura ona, gauza berbera da», Perurenaren ustez. «Egungo merkatua arrasatzen duen literatura burgesaz guziz bestelako zerbait».

Liburua «heriotz zerrenda hutsa» eskainiz hasten da, eta Perurenak uste du izango dela hori «adarjotze gisa» ulertuko duenik.«Baina, niretzat, beste guziak bezain poetikoak eta xoragarriak dira zerrenda horiek. Heriotzari zentzu guzia ematen baitio, orpoz orpo, etxe baten izena, hildakoaren izengoitia edo lekuaren aipamen hutsa egiteak; funtsean izendatze hutsa baita poesia».

Aizkora ardatz hartutik idatzi du liburuko hitzatzea Perurenak, eta Joseba Sarrionandiari eskaini dio. «Joxe Jabier Mujikaren hilketa aipatzen dut epilogoan. Sinbolo gisan darabilt aizkora, ETAren logoan ere ageri dena, gogoeta solte batzuk iradoki nahiz, gure politika giroaren inguruan. Liburuan badira lau hilketa, aizkoraz krudelki eginak. Lau horietatik hiru diruagatik, eta bat maitasun itsuagatik; honek noble eta guzi ematen du, beste hiruekin alderatuz gero».