Heriotzari izkin egiteko jaioa

«Garai bakoitzak ditu bere borroka fronteak eta bere heroiak, denborarekin desagertzen direnak memoria kolektibotik, euren interes bakarra izan zelako aldaketa sozial baten amets iheskorra, eta euren jendearen bizitza hobetzeko, ideal batzuen alde interes pertsonalik gabe borrokatu zirelako. Miguel Marmol heroi horietako bat izan zen. Egiazkoa. Hezur-haragizkoa». Cristo Calderon Mundosal-Mundo Salvadoreño elkarteko kidearen hitzek argi adierazten dute Miguel Marmolek (Ilopango, El Salvador, 1905-San Salvador, 1993) Erdialdeko Amerikako herrialde hartan utzi duen arrastoa. Handik kanpo, ordea, ez da hain ezaguna izan, eta hutsune hori betetzera dator Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak, Dani Fanok marraztu eta idatzitako eleberri grafiko mardula (Astiberri).

Fanok Eduardo Galeano izan zuen Miguel Marmolen bizitzan sartzeko bitartekari. «Anaia Eduk bidali zidan El libro de los abrazos-eko testu labur bat, Miguel Marmoli buruzkoa». Orduan ez zuen ezagutzen Marmol, baina pentsatu zuen fikziozko pertsonaia bat zela testuaren protagonista. «Ezin nuen sinetsi benetakoa izan zitekeenik han kontatzen zena. Baina gero heldu zitzaidan Memoria del fuego trilogia, Latinoamerikaren historia kontatzen duena. Eta hirugarren liburukian, El siglo del viento-n, XX. mendearen historia kontatzen da Miguel Marmol ardatz hartuta. Gehien aipatzen den pertsona da; ez Che Guevara, ez Fidel Castro, ez Farabundo Marti».

Ilopangoko familia txiro batean jaio zen Marmol, eta zapatari ofizioa ikasi zuen gaztetan, baita sindikatuak eta langile federazioak antolatzen ere. 1930ean, El Salvadorko Alderdi Komunista eratu zuen beste kide batzuekin, eta urte hartan bertan SESBera bidaiatu zuen sobietar iraultza bertatik bertara ezagutzeko. Handik itzuli ostean, Martinez jenerala buru zuen gobernu totalitarioaren aurka jardun zuen 1932ko indigena eta langileen matxinadaren antolakuntzan. Marmol atxilotu eta fusilatu egin zuten gainerako burkideak eta beste milaka indigena bezala, baina gero beste hamaika aldiz egingo zuen bezala, ihes egin zion heriotzari. Bizitza osoan mehatxatua bizi izan zen, eta hainbatetan atxilotu eta torturatu zuten, baina ez zion justizia sozialaren alde borrokatzeari utzi.

Pertsonaiarekin «txundituta», komiki bat egiteko ideiari bueltak ematen hasi zen Fano. Xabiroi aldizkariko zuzendaria ere bada, eta, hasiera batean, agerkarian zerbait egitea izan zuen buruan, baina ikertzen hasi, eta Roque Daltonekin egin zuen topo: «Daltonek 1966an aurkitu zuen Marmol, Pragan, eta haren bizitzaren eta borrokaren lekukotza jaso zuen liburu zoragarri batean [Miguel Marmol]. Niretzat pertsonaiaz erabat maitemintzeko bidea izan zen, eta orduan erabaki nuen haren bizitza komiki bihurtu behar nuela».

Nolanahi ere, Galeanoaren eta Daltonen testuak eskuan zituela, «hirugarren pieza» falta zitzaion Fanori. «Ezin nuen egin El Salvadorri buruzko lan bat hemendik». Komikilariaren iritziz, «ausarkeria bat, harropuzkeria keinu bat izango zen». Horregatik, mezu elektroniko bat idatzi zion Omar Nieto Hunnapuh blogaren egileari,eta egun berean Carlos Henriquez Colsalvi Santiago Radio Venceremos-en sortzaile eta Hitzaren eta Irudiaren Museoaren gaur egungo zuzendariaren erantzuna zuen bueltan. «Hunkituta zegoen, baina garbi zuen hara joan behar nuela jendearekin hitz egitera, eta Marmolen semea ere elkarrizketatu behar nuela. Are gehiago kontuan izanda FMLN-n egiten duela lan memoria historikoaren alorrean».

Lan kolektibotzat dauka Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak Fanok. «Hemen dago Roque Daltonen lana, Eduardo Galeanorena, Santiago Consalvirena, Manuel Sortorena, Guillermo Escalonena... ehunka lagunek lan egin dute El Salvadorko memoria gordetzeko. Nik eskua eman diet marrazteko, baina beraiek beren historia osoa eman didate, euren kultura eta identitatea»

Bere historia idatzi du

Zortzi urte behar izan ditu Fanok Migel Marmolen hamaika eta bat jaiotzak osatzeko, eta denbora horretan El Salvadorren historian sartu ditu burua, arima eta eskuak. Marmolen bizitza erakargarria zitzaiolako, baina baita haren eta salvadortarren historia irakurtzen, bere historia irakurri duelako ere. «Nahua hizkuntza jazarria izan zen, euskara jazarria izan zen bezala. Hango nekazaritza lege baten ondorioz, herritarrak atxilotu zitzaketen, hemen Francoren legeekin egin zitekeen bezala... Historia bera da. Nik neuk historia horretan ikusi dut nire burua». Horri lotuta, atzo Donostian egindako agerraldian, gurasoei eskertu zien Fanok euskara eman izana, «euskararekin mundu bat, kultura bat eta nortasun bat jaso ditudalako».

Euskal hiztuna izan arren, Fanok Koldo Izagirreren esku utzi du euskarazko testuaren ardura. Lana, halere, bien artekoa izan dela adierazi zuen idazle eta itzultzaileak. «Dani bera aldamenean izan dut. Esan liteke aldibereko bertsioak egin ditugula, elkarri laguntza emanez, kritikatuz, proposamenak eginez... oso aberasgarria izan da guretzat».

Eleberria idazteko eta marrazteko prozesua luzea eta bereziki bizia izan da Fanorentzat, eta David Zapirain historialari eta komikizaleak badaki nolakoa izan den prozesu hori guztia. «Liburuaren azalean sumendia eta aiztoa ageri dira, eta, berak [Fanok] ez badaki ere, azal hori ikustean Dani bera ikusten dugu. Liburu hau gertutik segitu dugunok ikusi dugu Dani sumendi bat bezala; sua, hautsa, zipriztinak, harriak botatzen. Eta ikusi dugu aiztoa eskuetan, jo eta su, sasiak eta kañaberak mozten, liburu hau egin ahal izateko».