«Heriotza segika izan dut nire bizitza akademiko guztian»

Une bat baino ez da izan, baina eskapatu zaio. Lehen pertsona pluralean azaldu du Francoren osteko egoera. «Franco hil zenean, autonomien Espainia izan genuen, eta hor agertu ziren Eusko Jaurlaritzako Gobernua eta Nafarroako Gobernua». Renon jaio zen, AEBetan, baina bizitza erdia eman du euskal diaspora eta migrazio mugimenduak ikertzen. Haren parte da. Hogei ikerketa liburu baino gehiagoren egile, Renoko Basque Studies Program ikerketa gunearen bultzatzaile eta zuzendari izandakoa, euskal immigrazioari buruzko erreferente nagusi, eta baita aurreko bake prozesuaren sustatzaile ere —Genevako Henry Dunant zentroak eskatuta negoziazioetarako oinarririk bazen ikertzen aritu zen 2003tik 2004ra—. Ongi irabazia du Mr. Basque ezizena William A. Douglass antropologoak (Reno, AEB, 1939). Horregatik guztiagatik emango dio Argizaiola saria gaur Gerediaga Elkarteak. Permititua du lehen pertsona plurala. 74 urte bete ditu asteazkenean.

Etxean bezala Euskal Herrian ere?

Amerikar gaiei buruz pentsatzen beste denbora eman dut euskal gaiei buruz gogoetan. Neurri batean, gehiago dakit leku honi buruz, neure herrialdeari buruz baino. Profesionalki oso sartuta nengoen kontu horietan. Orain ez dut hain gertutik jarraitzen [1999. urtean hartu zuen erretiroa]. Hil egin dira nire lagun izandako batzuk. Caro Baroja eta Koldo Mitxelena, adibidez. Badut familia birtualtzat hartzen dudan jendea ere, baina ez naiz lehen ohi nuen bezainbeste etortzen.

Barojarena da Euskal Herriarekin duzun loturaren ardura, ez?

Ez nuke arduraduna denik esango, esango nuke bera izan zela nire leihoa. Bere liburuen bidez ezagutu nuen Euskal Herria. Urtebete eman nuen Madrilgo Unibertsitate Konplutentsean, eta banekien nire antropologiako landa ikerketa egiteko Iberiar penintsulara itzuli nahi nuela. Hori zen nekiena. Eta hasi nintzen Iberiar penintsula osoko kontuak irakurtzen. Caro Barojaren bidez heldu nintzen Euskal Herrira. Hark zabaldu zidan leihoa, eta lagundu zidan.

Desagertzeko zorian dauden errealitateak ikertu dituzu zure lanetan. Itzaltzeko zorian zen landa giroko Euskal Herri bat erretratatu zenuen Death in Murelaga liburuan (1969), eta euskal diasporari buruz ere, maiz aipatu duzu immigrazio haren lekukotza biltzeko urgentzia. Heriotzaren aurka aritu zara lasterka.

Ez da deskribapen txarra. Oraindik ere horretan jarraitzen dut. Baita neure heriotzaren aurka lasterka ere. [Barreak].

Gai horiek aukeratzeko orduan, jabetzen zinen horretaz?

Death in Murelaga liburua idatzi nuenean landa exodoa ikertzen nenbilen. Hori ikertu nahi nuen doktore tesirako, eta masterreko ikerketarako beste gai bat behar nuen. Horregatik hautatu nuen heriotzarena. Banuen datu franko. Aulestiko apaiza oso laguna nuen. Oso modernotzat zuen bere burua, eta errito zahar guztiak kentzen zebilen. Jendea haserre zuen, noski. «Antropologoaren etsaia naiz», esaten zidan brometan. «Zu hemen ohitura zahar guzti hauek ikertu nahian, eta ni denak suntsitzen». Elkarrizketa batzuk egin nizkion, ikusi nituen hiletak, irakurri nuen Barandiaran... Eta hala idatzi nuen. Bitxia da. Nire masterreko gaia zen, baina argitaratu egin zuten ingelesez lehenik, eta gazteleraz gero. Eta hori izan da eragin handiena izan duen nire lanetariko bat. Azkar jo nuen goia, eta gero beherantz beti [barreak].

Sakon ikertu duzu euskal diaspora. Behin baino gehiagotan azaldu duzu aldaketa handi baten ertzean dagoela orain. Hilurren, agian?

Heriotza izan dut segika nire ibilbide guztian. Ezagutu nuen landa giroko Euskal Herria hura desagertzeko zorian zegoen. Nik banekien hori. Baina AEBetako mendebaldeko euskal artzainen nondik norakoekin hasi nintzenean ez nintzen ohartu hura ere beheraldian zegoenik. Australian egon nintzen azukre kanabera ebakitzaileekin, beren bizimodua hiltzera zihoalako. Ez dut uste mundu horiek tradizionalak zirenik esaterik badagoen, bakoitza bere erara, baina denak mundu mailako ekonomian txertatuta zeudelako, baina, bestalde, gero etorri denarekin alderatuta esan daiteke tradizionalak zirela. Partikularragoak. Ez nuke esango Etxalar edo Murelaga mundu itxiak zirenik. Mendeetako immigrazio tradizioa zuten biek. Baina bitxia zen. Etxalarren baziren familiakIruneraino ere heldu ez zirenak, baina era berean lehengusu bat Caracasen, eta beste bat Boisen zeukaten (AEB). Idatzi nuen lehen artikuluetariko baten gaia hori izan zen. The Basque peasantery, open or closed? (Euskal landa, irekita edo itxita?). Galdera ikurrarekin. Oso galdera intelektual interesgarria bilakatu zen niretzat, eta hori da nire ibilbide osoan modu batera edo bestera jarraitu dudan fenomenoa.

Euskal Herrian kontuan hartzen al da euskal diaspora?

Lehen baino askoz ere gehiago! Gai horrekin hasi nintzenean, egun bakar bat nahikoa genuen euskal immigrazioari buruzko liburu guztiak irakurtzeko. Orain ikerketarako azpisail oso bat dago. Hedabideek ez zuten interesik gai horretan. Gertatu zen gauzetariko bat izan zen, Franco hil zenean, autonomien Espainia izan genuela, eta hor agertu ziren Eusko Jaurlaritzako Gobernua eta Nafarroako Gobernua. Eta gobernu horiek pixkanaka joan ziren ohartzen diasporez, Eusko Jaurlaritza lehenik, eta Nafarroakoa ondoren. Eta hasi ziren diaspora aukera gisa ikusten. Ohartu ziren euskal gobernuak izan zezakeela kanpo politika bat, eta diasporen bitartez bideratu dute politika hori diaspora egon den lekuetan. Badaude bestelako interes guneak: Brasil, Txina eta beste.Euskal gobernuek kanpora egindako bidearen lehen bultzada, ordea, diasporaren bidez egin zuten, eta oraindik ere hala da.

Baina beherantz doa zuk ikertutako errealitate hori, ez?

Ez nuke esango beherantz doanik, baizik eta aldatzen ari dela. Asko. Ikertu ditudan diaspora historiko guztiek dinamiko izateari utzi diote, berdin Filipinetakoak, Australiakoak eta AEBetako mendebaldekoak. Arrazoi praktikoengatik ziren erabilgarri euskal immigrazio zahar harentzat erakundetutako gune horiek. Iheslari politikoak ziren batzuk, eta iheslari ekonomikoak ziren beste batzuk, eta hori da aldatu dena. Euskal immigrazio post-modernoa deitzen dut egungoa. Akademikoak, artistak, ikasleak eta profesionalak dira egun diasporaren parte. Ez da mugitzen jadanik ildo etnikoan. Euskal artista bat joan daiteke New Yorkera eta baliteke euskal etxe bat dagoenik ere ez jakitea, edo jakinda ere hara joateko lanik ez hartzea. Renon ere baditugu ikasleak euskal kulturarekiko interesez baino bestelakoengatik datozenak. Baliatu egiten dute Reno eta Euskal Herriaren arteko zubia hau edo bestea ikasteko. XIX. mendeko euskal immigrazioaz guztiz bestelako fenomenoa da. Desagertuak dira lehengo kontratatzaileak, edo Argentinako Pampa populatzeko asmoz zebiltzalako euskal etorkinak bilatzen zituztenak. Oso-oso dinamika ezberdina da.

Denborarekin asko aldatu da euskal hitzaren esanahia AEBetan.

Hala da, bai.

Azken hamarkadetan ETArekin uztartu da nagusiki, eta interesgarria da zure ikerketetan gai horri buruz egiten duzun gogoeta. Diozunez, azken urteetan Espainiak kontrolatu du atzerrian euskal abertzaletasunaren gaineko diskurtsoa.

Oso argi dago hori. Espainiak lortu du Britainia Handiak Ulsterrekin lortu ez duena. Berehala nazioartekotu zen hura. Espainiak arazo domestiko gisa landu nahi izan du euskal arazoa, eta esango nuke arrakasta handia izan duela. Zenbaitetan galdu egin du kontrola, baina oro har sekulako lana egin du. Lortu dute nazioarteko komunitatea euskal gaitik urrun mantentzea. Oso lan ona egin dute azken 50 urteetan. Eta oso lan ona egin dute nazioartean ETA deabrutzen ere.

Basque Studies Program-en nola egin diozue aurre deabrutze hodei horren barruan egoteari?

Anglo munduak baliabide zentrotzat erabiltzen gintuen. ETArekin zer ikusia zuen edozein gauzari buruz aritu behar zutenean gu deitzen gintuzten. Bonbaren bat zela, epaiketaren bat zela... Etsigarria izaten zen niretzat. Gertatutako dena delakoari buruzko 25 hitzeko azalpena eskatzen zidaten. Nekagarria zen beti galdera bera erantzun beharra. «Zergatik lehertu du bonba bat ETAk Madrilen?». Gogoa izaten nuen zera erantzuteko: «Badituzu bi egun? Hitz egingo dugu». Azkenerako, ohitu egin ginen. Sikiera bazuten gu deitzeko aukera hori. Bazen zerbait. Bestela Washingtoneko Espainiako enbaxadorearen iritzia baino ez zuten jasoko. Hemen gertatzen zenaren konplexutasun politiko eta historikoaren berri ematen genuen. Eragin hori izan genuen. Gero aldatu egin zen kontua eta bi galdera jasotzen genituen: edo ETA edo Guggenheim. Hasieran lasaigarria izan zen, baina gero Guggenheimena ere aspergarri bilakatu zen [barreak].

2003tik 2004ra bitartean Genevako Henri Dunant zentroaren eskariz euskal gatazka konpontzeko kontaktuak egiten aritu zinen.

Aholkulari lanetan aritu nintzen haiek gatazkan sartu ala ez sartu erabaki zezaten. Egin nahi zutenaren nondik norakoak ezartzen lagundu nituen. ETArekin harremanetan jarri nintzen horretarako, adibidez. Haiek jarraitu egin zuten prozesuarekin, eta ni albo batera utzi ninduten. Sinetsarazi zidaten prozesua bertan behera gelditu zela. Bere garaian ez zitzaidan gehiegi gustatu, baina ulertzen dut arrazoia. Saiakera hark ez zuen arrakastarik izan. Negoziatutako hitzarmena bertan behera gelditu zen Barajasko bonben ostean. Ez zen izan soilik Barajaskoagatik, baina kontua da bertan behera gelditu zela. Porrota izan zen, baina ni pozik nago egin genuena egin genuelako. Uste dut neurri batean norabidea ezarri genuela, eta pozgarria da jendeak lan hura berriz hartu duela ikustea. Egun bizi den egoera gerta dadin lagundu duen prozesu arrakastatsuak, guk egindako hartan du oinarria, baita porrot egin bazuen ere. Ez nieke azken prozesuan aritu direnei meriturik kendu nahi, noski. Izugarria da lortu dutena.

Eta nola ikusten duzu Euskal Herriko egoera egun?

Urrundik jarraitzen dut. Ez dut jakintza sakonik. Edozeinek beste dakit orain, edo agian baita gutxiago ere. Jadanik ez dut iturri berezirik. Orokorrean, beti pentsatu dut hemengoa arazo politikoa dela, eta irtenbide politikoa baino ezin duela izan. Ez dut uste irtenbide militarrik izan dezakeenik, ez ETArena, ez Francorena. Garrantzia duten gaiak politikoak dira. Arduraz, baina optimista naiz orain. Aurrera egingo dela esango nuke, baina iruditzen zait, era berean, asko dagoela egiteko. Orain bakearekin, aukera duzue prozesu politiko normalizatu bat garatzeko. Egongo da prozesu hori, baina bihurria izango da. Nora joango den? Ez dakit. Diasporak iraungo duen galdetu didate lehen, eta ez dakit zer erantzun. Eta berdina gertatzen zait orain ere. Argudio logikoak eman ditzaket azaltzeko hemendik ehun urtera ez dela euskal kulturarik ez hizkuntzarik izango, baina eman ditzaket argudio logikoak hemendik ehun urtera Euskal Herria independente bat egongo dela azaltzeko. Ideiarik ere ez daukat zein den ziurragoa. Biolentziak kontrako eragina izan duela uste dut, hori bai. Estatu zentralarentzat komenigarria izan da bortxa hori, nire iritziz, aukera eman diolako arazo politiko guztiak ezkutatzeko, eta negoziatzeari uko egiteko. Orain gauzak aldatu egingo direla dirudi. Baina politikariak kapaz askoak dira dena hondatzeko. Ikusi egin beharko da.

Nevadako egunak nobelan bada Earl izeneko pertsonaia bat. Esango nuke pertsonaia hori zu zarela. Desertu zale deskribatzen du Earl Atxagak, naturazale, ironiko, kasino batzuen jabe, ikertzaile...

[Barreak]. Bai, badirudi susmagarri nagusia ni naizela, ezta? Ez dut liburua irakurri, baina asko hitz egin genuen Atxagak eta biok, bera Renon egon zenean eta liburu hura idazten zebilenean.

Mendebaldeko aitzindari haietariko baten modura deskribatu zaitu, nik uste. Zuk ere hala deskribatuko zenuke zeure burua?

[Barre ozenak] Miel A. Elustondok idatzi du horri buruz, eta esango nuke egia dela nahiko tipo bitxia naizela. Ertz asko ditut. Kasino batzuen jabe naiz, eta Renora itzultzean negoziazio batzuk ditut ixteko etxe batzuen eraikuntzari eta autobidean eraikitzekoak garen kasino batzuen kontura. Maite dut desertuan egotea. Eta sei astean behin edo nire gauzak bildu eta arrantza egitera joaten naiz, eta badut arrantzari buruzko liburu bat ere... Lehengai horrekin ziur Atxagak ederki pasa duela!