«Hau deserosotasun baten kronika da»

«Ni ekonomialaria naiz, eta bost urtez egon nintzen multinazionaletan lanean, auditoriak egiten. Halako batean, 2006an, Bartzelonara joatea erabaki nuen, argazkilaritza ikastera». Jon Cazenave (Donostia, 1978), argazkilaritza aurreko bere bizitzaz. 2004an hasi zen argazkiak egiten, eta bere burua adierazteko bide bat zegoela deskubritu zuen. Bide horren bila Bartzelonara joan, eta berehala hasi zen Gatazka saileko argazkiak egiten, 2007an. Segidan hasi zituen Herri ixilean, Numen, Ardora eta Ama Lur. Denen batura da Galerna, Tabakalerako Kutxa Artegunean ikusgai duen erakusketa —eta Atelier Xavier Barral eta Dalpinee etxeekin eman duen liburua—. «Nire lehenengo lanaren zero puntua». Hamar urteko bidearen sintesia. Paperera pasatutako 3.500 argazkirekin hasi eta libururako 148 eta erakusketako 200 eta gutxi hautatzeko. «Lana egin eta egin aritu naiz hamar urtez, eta, gero, bost urtez, sekulako garbiketa egiten eta dena ondo osatzen; orain errelatoa esaten zaion hori ontzen».

Zure artista ibilbidearen kontakizuna Gatazka-rekin hasi zen.

Hori 2007an izan zen, bai. Eta 2010ean Euskal Kultur Erakundearen eta GetxoPhotoren enkargua jaso nuen, Iparraldearen inguruan lan bat egiteko. Hala sortu zen Herri ixilean, eta hala pasatu nintzen euskal gatazkatik lurraldetasunera eta Iparraldeko erromantizismo horretara.

Zer begiradarekin ekin zenion lan horri?

Nire abizenaren bila joan nintzen.

Junes Casenave aurkitu zenuen.

Askotan, Altzain [Zuberoa]. Gauza asko kontatzen zizkidan, kondairak eta beste. Halako baserrira joan eta hango artzainak herensugea non dagoen esango zidala esaten zidan; mundu magiko hori bizirik sentitu nuen han. Hango sonoritatea, atmosfera, Pirinioak... Desagertzear zegoen zerbait kamerarekin irudikatzea zen, sei hilabetez. Zoragarria izan zen.

Galzorian diren jakituria eta bizimoduei buruzko lan ugari aurkitu daiteke kultur espazioetan.

Beti gaude kontu berarekin: euskara desagertuko dela, baserria desagertuko dela, dena desagertuko dela... Eta denoi gustatzen zaigu autoa hartu, mendira joan eta baserrietako tximinietatik kea irteten eta argiak piztuta ikustea gauez, lurrarekiko lotura baten adierazle gisa, baina ni ez naiz horren parte, kanpotik ikusten dut. Desagertu behar duena desager dadila, bada! Hartuko dugu lasaitasun ederra eta sortuko dugu beste zerbait, ederra. Esajeratzen ari naiz, e? Baserriaz ari naiz, modu erromantiko batean ulertuta. Baserriko bizimodu tradizional hori, mitoak eta sutondoan kontatutako kondairak... hori desagertuko da. Mundua ziztu bizian ari da aldatzen. Dena.

Kaleko bizimodua ere bai.

Bai. Eta atzera begiratzeko joera hori daukagula iruditzen zait.

Ez al da hori gizarte guztietan gertatzen?

Baina ez zaizu iruditzen gure kasuan are nabarmenagoa dela?

Zuri bai?

Ni behintzat giro horretan hezia izan naiz. Zu ez?

Nik etxean jasotako baserriaren irudiak erromantikotik ez du ezer, baina hitz egin dezagun zutaz eta zure lanaz. Zure argazkietako labar arteko esku gorriez, esate baterako. Horiek ere iragana dira, baina milaka urte geroago ere, barrena mugitzen diote ikusleari.

Bai. Eta ba al dakizu garai berekoak direla bai Indonesian, bai Australian, bai Argentinan, bai Europan? Elkarren artean inongo kontakturik izan gabe, gainera... Esaten dute gizakiak badituela halako iluminazio bereziak, garai batean, globalak direnak. Eboluzioa aztertuz, aurrerapauso horiek kristalizazio momentu bat daukate, eta hori irudikatzen da esku batean, lehenengo selfie-an.

«Garrantzitsua ez da klik egitea, bide bat jorratzea eta zauden lurraldea sentitzea baizik», Herri ixilean lanaren harira esan zenuen, 2011n. Nola sentitzen duzu orain lurralde hau? Galerna hasi zenuenetik, aldatu al zaizu batere sentimendu hori?

Baietz esango nuke, era askeagoan sentitzen dudala. Garai hartan, neure euskaltasunari buruz lan bat egiten hasi, eta Euskal Herrira mugatzen nintzen. Urteak pasatu ahala konturatu naiz, euskararen bidez batez ere —hidronimia eta toponimia aztertuz—, lur eremu politiko batean lan egitea txorakeria zela. Askatasunaren inguruan ere lan asko dago egina erakusketa honetan, eremu politikoa deuseztatu eta eremu pertsonalera eramanez lana, eremu propioa —aberria, matria edo dena delakoa— eraikitzeko. Euskaltasuna indibidualizatu egin dut, baina memoria kolektiboa aztertuz baita ere. Eremu politikoa deuseztu egin dut, politika ez baitzait interesatzen jada. Nire begirada aldatu egin da, bai. Orain eroso sentitzen naiz edonon.

Lehen ez?

Ba ez. Nola nengoen? Ondo ez, ze bai inguruan, bai familian, nabaritzen nuen goratzen zirela euskaldun gauza guztiak, eta besteak mespretxatu egiten genituela. Ni atmosfera horretan hazi nintzen. Eta masaren kontua ere hor zegoen. Beti sentitu izan dut hemen bi polo oso markatuak zeudela, oro har. Badirudi euskaldun batek iritzi bat behar duela beti kontrakoa esplikatzeko, frontisaren espiritu hori daukala. Eta frontisari samur botatzen badiozu, samur bueltatuko dizu; baina kabroi botatzen badiozu, halaxe bueltatuko dizu. Paretaren kontra aritzearen kontu hori oso oteizarra da. Dena polarizatzen dugu. Beti. Nik potroetaraino bukatu nuen horretaz, eta Galerna hori ere bada: liberazio lan bat, gutasun monolitiko batengandik.

Nolakoa zen gutasun hori?

Etxean abertzaleak ziren, baina nik marianistetan ikasi nuen, euskara ingelesa bezala erakusten zuen ikastetxe pijo batean. Nire kuadrilla apolitikoa izanik, ez zen bustitzen segun eta zein momentutan... Deseroso nengoen toki guztietan. Hau deserosotasun baten kronika da, goitik behera. Eta uste dut beharrezko prozesua dela, non egon zaren, non zauden eta non egon nahi duzun pentsatzeko; pixka bat ikasteko biolentziatik eta politikatik zer atera dugun eta etorkizuna ere prestatzeko, berriz gerta ez dakigun, akatsak ez errepikatzeko, ze azken bi mende luzeetan ez da izan euskaldun belaunaldirik, antza, Espainiako Estatuak hildakoak ezagutu ez dituenik. [Arnaldo] Otegik hala esaten zuen La piel contra la piedra-n, eta zur eta lur utzi ninduen. Nola sinetsi horretan, hainbeste dezepzioren ondoren? Nola aldarrikatu existitzen ez den zerbait? Zer gara? Zazpi, sei, lau, hiru? Zer kristo da hau?

Beste galdera batzuk ere badira erakusketa honetako lanetan.

Zergatik den paisaia konstrukto kultural bat, esaterako; ea zentzu gehiago daukan paisaia bat eraikitzeak aberri bat eraikitzeak baino; gure kultura nondik datorren; klimatologiak eraginik ba ote duen gure izaeran; zergatik eutsi zaion hemen euskarari, beste leku askotan bertako hizkuntza galdu dutenean; zergatik sentitzen naizen hain eroso argi honetan murgilduta; paisaiak ez ote digun ematen izaera aberri batek baino gehiago...

Artearen eta irudiaren inguruko gogoetak ere badira: nola sortzen den irudia; ze zilegitasun dokumental daukan irudi batek; irudi dokumental bat egia ala gezurra ote den...

Zuretzat zer da?

Gezur hutsa.

Fotokazetaritza ere bai?

[Eten labur bat] Bai... Ez diot zentzu askorik ikusten era tradizionalean.

Zu horixe ikastera joan zinen Bartzelonara; margolan trazako lanak egiten dituzu egun. Erakusketa hau argazkilaritza ulertzeko eraren eraldaketa argi baten lekukotza ere bada.

Trantsitutik badu lan honek, bai. Eta ikusleari ere proposatzen zaio trantsitu bat, erabat esperientziala, argiarekin, espazioarekin eta irudiarekin jolastuz. Irudia bolumen bihurtzeko saio bat egiten da, eta irudiaren inguruan galdeketa asko dago. Hau hausnarketa pertsonal bat da, eta artista baten eraikuntza prozesua ere bai. Terapia hutsa. Atzean euskaltasuna dago? Noski. Euskal gaiaren inguruan nahi dituzun galdera guztiak aurkitu ditzakezu, baina niri ez eskatu erantzunik.

Jon Cazenave artistaren eraikuntza horretan, zeintzuk dira erreferentzia nagusiak?

[Jorge] Oteiza hor dago; espresionismo abstraktua ere oso presente daukat, eta konstruktibismoa, [Kazimir] Malevitx, Ekialdeko artea... Ekialdeko arteari buruz, jendeak pentsatzen du paisaiaren ideia XVIII. mendean sortu zela, erromantikoekin, baina Ekialdeko artistek IX. mendean jada izugarrizko paisaiak egiten zituzten, gizakia txiki-txiki irudikatuz naturaren erraldoitasunaren erdian.

Espazio negatiboa, positiboa, Ekialdekoen hori guztia izugarri gustatzen zait. Ikusten ez dena interesatzen zait. Argazkietan ere, garrantzitsuena, kanpoan geratzen dena da. Zuria eta beltza ez dira baliabide estetiko hutsa, irudiaren bidez halako talka eterno bat irudikatzeko tranpa bat baizik. «Beti ari zara zuri-beltzean», esaten didate askotan. Hemen dena zuri-beltzean da eta! Neguan egiten dut lan nik, eta laino horiek, itsaso horiek, mendi horiek... Kolorea ere, gainera, kulturala da erabat. Erromatarrek eta grekoek esaten zuten itsasoa gorria, marroia, horia, beltza, berdea dela, baina sekula ez zioten urdin kolorea lotu; Errenazimentuan etorri zen itsasoaren urdina.

Zure argazkietan ere hasi da kolorea agertzen.

Orain, kolorearekin ari naiz lanean, bai, gorrixkekin. Labar artean, margolanak gorriak, horiak, marroiak, laranjak dira batez ere. Egia da bisonte eta zaldi batzuen lepagaineko zurdak ilunago margotu zituztela, baina baliteke garai hartan kolorerik ez egotea; baliteke kolorea era sinbolikoan erabilitako materia izatea, obrari izaera jakin bat emateko.

Madrilen esan izan didate: «Jauzi mortal hirukoitza egin duzu, biolentziatik leize-zulora». Eta nik ez dut behartuta bizi, inolaz ere. Herbeheretar komisario batek esan zidan, lana erakutsi nionean: «Paleolitoko gizon bat izan asmo duzu, beraz». Nola arraio esplikatu behar diot nik hari zer sentitzen dudan leize batean nagoenean? Argazki kamera bat leize bat besterik ez da, aizu, eta leizea kutxa beltz bat. Gaur egun arte garaikide arloan hain boladako dagoen site-specific hori... Lezeetako haiek site-specific hutsak dira. Pintura zinematikoa ere haiek sortu zuten eta!

Kontzeptualki, magiaren gaia ere hor dago. [Jackson] Pollocken dripping-ak, esaterako, harreman asko dauka amerikar natiboen kosmogoniarekin. Oraindik ere badago substratu bat, pinturan batez ere, leizeekin konektatzen gaituena; han sortu zelako.

Eta zu leize barrura, kamerarekin.

Barkatu, ni argiarekin noa.

Dokumentatzera, nolabait.

Bai, baina dokumentatzera bakarrik ez. Argazkia ez da dokumentu hutsa; Man Rayren ostean, ez. Are gutxiago gaur egun, dauzkagun baliabide tekniko guztiekin. Argazkia errealitatea irudikatzeko sortu zen, baina argazkiak ez dira egia, ez dira errealitatea. [Mario] Moltalbettik dio argazkilaritza ez dela lengoaia bat ere. Provoke-koek ere esaten zuten argazkitzar bakarraren kontzeptua zama handi bat dela, argazki batekin ezin dela ezer esan.

Gezurra da irudi bakarrak hamaika hitzek baino gehiago balio duela, argi utzi duzu lehen ere.

Niretzat, bai. Irudia deuseztatu egin behar da, eta horretan ari naiz. Gaur egun irudia bertikala da erabat; sateliteek ematen digute, etengabe. Guk aukeratzen dugu sateliteak bidalitako iruditik zer sartzen dugun eta zer ez, noraino ematen diogun zoomari eta noraino ez. Argazkilaria, gaur egun, zein neurritaraino ez da editore hutsa bilakatu? Argazki guztiak eginak baitaude, dena baitago egina, eta denok baikara argazkilari gaur egun. Orduan, irudiaren inguruan gogoetak egiten dituen sortzaile bat naiz ni. Nire gogoeta artistikoa da, nire bizitzeko era ere bai.

Natura gero eta gehiago lotzen duzu geometriarekin.

Bretainian nengoen batean, Raimon Panikkar irakurtzen, hara zer zioen: pertsonak gorputzaren, arimaren eta buruaren arteko harmonia izan behar duela helburu. Esaldi horrek ekarri ninduen pentsatzera paisaia batzuk osatu gabe daudela. Gorrixka txikitu, urarekin nahastu, aerografo bat hartu, eta jolasean hasi nintzen irudiarekin. Eta zulo bat zegoen lekuan disko bat ipinita, dena osatu zen. Geometrikoki, argazkia aktibatu egiten da.

Hori da Ur Aitz, Galerna osteko nire lana. Zerbait bukatu duzula konturatzen zara, zeozer berria hasten duzunean. Erakusketa honetako harri borobiletan Ur Aitz-en hasiera dago, eta hor nago orain, pigmentuekin eta abstrakzioarekin. Paisaia irudikatzeko ez daukat jada Pirinioetara joan beharrik: etxean daukadan harri batekin egiten dut; eta gorrixka nola akoplatzen den ikusiz.

Ez dakit argazkilari definizioan kabitzen ote zaren, Jon.

Etiketak dira. Ni sortzailea naiz. Ez dut margotzen, keinu piktorikoak egiten ditut. Ez dut eskulturarik egiten, bolumetriak sortzen ditut. Irudia bera ere konstruktubat baita, eraikitako irudi horri buelta ematen saiatzen ari naiz, irudien bidez; paisaia arloan ere, protopaisaiak sortu nahian. Ez dakit nola egingo dudan, oso zaila delako, baina saiatuko naiz.