“Sekula ez gara kanonean sartuko”, esan zuen Lucia Baskaranek (Zarautz, Gipuzkoa, 1988). Keinu egin zion buruarekin Eider Rodriguezek (Errenteria, Gipuzkoa, 1977), zalantza adieraziz. “Ez nuke esango kanonean sartzeko idazten dugunik inork”, bota zuen geroxeago Rodriguezek berak. Batarekin eta bestearekin ados agertu zen Kattalin Miner (Hernani, Gipuzkoa, 1988). Kanonikotzat jo ohi diren zenbait lanekin daukan harreman gatazkatsua ere azaldu zuen: “Denentzat sakratuak diren liburuak jasangaitzak egiten zaizkit. Cien años de soledad, esaterako, ezin dut jasan. Oso biolentoa iruditzen zait. Sei aldiz saiatu naiz irakurtzen, eta ezin”.
Emakumeen hitzak eta gorputzak mahai inguruan aritu ziren hiru idazleak, Ainara Gorostitzu kazetaria gidari zutela, herenegun, Donostiako Ernest Lluch kultur etxean. Bakoitza, bere esperientziatik. Baskaran, gaztelaniaz idatzi dituen Partir (2015) eta Cuerpos malditos (2019) nobeletatik —bigarrena euskarara ekarri diote, Gorputz madarikatuak izenburuarekin—. Miner, Nola iritsi naiz ni honaino (2017) eleberritik eta Moio. Gordetzea ezinezkoa zen (2019) kronika liburutik. Rodriguez, Eta handik gutxira gaur (2004), Haragia (2007), Katu jendea (2010) eta Bihotz handiegia (2017) narrazio liburuetatik; eta aurten argitaratu duen Idazleen gorputzak saio laburretik ere bai.
Hasteko, gorputzetik idazteaz egin zuten gogoeta hirurek. “Gorputzetik militantzia egiten dugula esateak arazoak sortzen badizkit, zer esan literatura egiteari buruz... Nik ez dut nire gorputzetik hitz egiten; bai, ordea, gorpuztutako gauza batzuetatik, ukatutako gorputzetatik”, zioen Minerrek.
Rodriguezek, berriz, bilakaera bat bizi izan duela zehaztu zuen. Plazara lehenengo liburuarekin atera zenean, gorputzetik ez zuela idatzi sinetsita omen zegoen. Bigarrena idatzi zuenean, gauza bat omen zuen buruan: “Ez zezatela ikusi emakumezko idazlea, baizik eta idazlea. Kolpeka ikasi genuen ameskeria bat zela hura”. Hala, hirugarren liburutik aurrera gero eta gutxiago jo zuen gorputzaren kontra. ”Kattalinek esan duenaren ildotik, uste dut geuk ere neutraltasunetik idatz genezakeela uste genuela, baina, behin plazara irtenda, konturatu ginela hori ezinezkoa zela, eta hor zegoela gure gorputza, testuaren atzean, ondoan, azpian, lerro artean, kritiketan, toki guztietan. Onartu beste erremediorik ez dugu eduki”.
Baskaranek galdera bat proposatu zuen: “Zer da gorputz gabe idaztea? Gizonei ez zaie esaten gorputzetik idazten dutela. Eiderrek bezala, nik ere, nire lehenengo eleberrian generorik gabekoa izatea nahi nuen pertsonaia”. Bigarren liburuan, berriz, begirada maskulinoak emakumeen gorputzetan nola eragiten duen aztertzen saiatu zen.
“Hemen gauden hiru idazleok oso era diferentetan ekarri eta deskribatu ditugu pertsonaiak, emakumeak zein gizonezkoak izan. Ez da bakarrik emakumeen gorputzak, sentimenduak eta bizitzak deskribatu ditugula, baizik eta maskulinitate batzuk hasi garela izendatzen, deskribatzen eta auzitan jartzen ere bai, zenbaitetan”, zioen Minerrek.
Emakumeen gorputzaz, desiraz, sexualitateaz idatzi duten emakumeez aritu ziren segidan, moderatzaileak jarritako puntuari erantzunez. Minerrek adierazi zuen Leire Bilbaoren eta Miren Agur Meaberen poema bildumetan jauzi bat gertatu zela emakume gorputzen irudikapenean. “Meaberen Azalaren kodea liburu mugarria izan zen niretzat ere, oso inportantea, baina hori baino askoz lehenago ere, Amaia Lasak idatzi zuen alfabeto berri baten beharraz, mundua izendatzeko. Iruditzen zait oraindik ere haur eskolan gaudela gai honi dagokionez”, erantsi zion Rodriguezek. Baskaranek gogoratu zuen lehen nobelan protagonista masturbatzen irudikatu zuela-eta elkarrizketa guztietan horri buruz galdetu ziotela: “Nik uste nuen gainditutako gai bat zela. Transgresioa ikustea masturbazio eszena batean... Ez dakit, ba”.
Bide hori hasi besterik ez da egin, Minerren ustez ere. “Euskal letren historian, urte gutxi batzuk dira bide hau hasi zela, eta, orain, atzo bertako kontu bat gainditutzat eman dezakegula dirudi. Kodea asmatu dugula eta tabuak hautsi ditugula esaten ibiltzeak tranpa ere ekar dezake”.
Fikzio-zientzia
Miren Agur Meaberengana itzuli zen Rodriguez, Idazleen gorputzak libururako egin zion elkarrizketa aipatuz: “Esan zidan Azalaren kodea-k eman ziola zilegitasuna bere burua idazle moduan jendearen aurrean izendatzeko”. Liburu hori haurdunaldian zehar idatzi zuen Meabek, batez ere, eta amatasunari eta haurdunaldiari buruzko poemak aukeratzean, tentu handiz aritu omen zen, “bazekielako horrek eragin negatiboa edukiko zuela bere egiletasunean”.
Egiletasuna onar dakion, kanonean onartua izateko, emakume idazleari amatasunaren irudi negatiboa ematea eskatzen ote zaion ere galdetu zien moderatzaileak hiru idazleei. “Amatasunaren irudi negatiboa, jakina, behar genuen. Orain arte, izan ere, nola izan dira idatziak eta deskribatuak ama pertsonaiak literaturan, orokorrean? Jasanezina zen hori, zientzia-fikzioa. Zientzia-fikzioaren apalean egon behar lukete literatura guztietako amek”, erantzun zion Rodriguezek. Ñabardura bat ere egin zuen, baina: etxeko aingerua omen zen emaztearen kontra femme fatale estereotipoa sortu zuten bezala, orain mum fatale-a sortu dutela, madalenak egiten eta leihotik begira bizi den amaren kontra. “Nire ahalegina da kontziente izatea horretaz. Ez nuke nahi erreakzioz idatzi. Hori ere idatzi behar da, baina ez hori bakarrik”.
Beste eskakizun bat: emakume idazle garaikidearen ahotsa gordina, punka eta makarra izatea. Rodriguezi berari behinola irakurri zion elkarrizketa bat aipatu zuen Baskaranek, horri buruz: “Gordintasunetik idatzi behar dugula ematen du, besteek serio hartzeko, kurtsi eta emakumezko literatura etiketa ez jasotzeko. Zuk esan zenuen, Eider. Horrekin bueltaka nabil oraindik”.
Miner ez da ez gordin eta ez punk sentitzen, bada: “Nik neure burua ez dut gordintzat, baina badakit testu batzuk, agian, badirela gordinak. Eroso sentitzen naizen estiloa da, baina ez da kontraerasoan sortutako estilo bat. Garraztasunarena ez dut harri bat bezala bizi, eta ez zait iruditzen hainbesterainokoa denik, gainera”.
Rodriguezek ere ez du transgresiorako idazten, nabarmendu zuenez: “Ez naiz ez punki, ez makarra, ez azido, ez ilun. Baina gure inkontzientean badago zerbait, emakumezko literatura hainbat klixeri lotua dagoela adierazten dutenak”. Halako etiketak, “ahots potenteak eta kontundenteak” agertzean ezartzen zaizkie emakume idazleei, Minerren ustez. “Hori bai, baina beste ahots ez hain kontundente batek ere onargarria izan beharko luke, eta ez da. Segun eta zer gorputzetatik ateratzen den, ez da”, erantzun zion Rodriguezek.
Beste etiketa bat: autofikzioarena. Baskaranek ederki asko ezagutzen du. Lehen liburua argitaratu zuenean, asko galdetu zioten horri buruz: “Oso gaztea nintzen, eta neu hasi nintzen autofikzioa aipatzen. Gero konturatu nintzen gaizki ari nintzela; emakume idazleen kasuan, autofikzioaren etiketa erabiltzen dela gutxiesteko, beti gure kakez ari garela-edo aditzera emateko. Eta gero etortzen da gizon bat autofikzioa egiten, sei liburutan, eta haren autofikzioa mundiala da”.
Autofikzioaren beste lagun bat, Baskaranen ahotan: literatura femeninoarena. “Orain, ez dira atrebitzen literatura femeninoa aipatzera; literatura feminista esaten dute orain, gurea ez dela literatura esateko. Literatura, benetakoa, gizonek egiten dute, eta guk, literatura feminista”.
Benetako literaturaren kanonean dauden emakumezko idazleen lanak kanonera eraman ahal izateko, “ez du berak idatzi, bere izpirituak baizik; bere energia maskulinoak” eta antzekoak esan izan dira, Rodriguezen esanetan: “Badaude hor estrategia ero, perbertso, makabro, makiabeliko ikaragarriak. Emakumezko idazle guztiekin egin izan den zerbait da, beren emakume gorputza ukatzea, era batera edo bestera”.
Indarkeria sinbolikoa. Indarkeria fisikoaz, bortxakeriaz eta bortxaketez ere hitz egin zuten, baina. “Denok ezagutu dugu bortxa. Idazten duzunean, beraz, orban batetik ari zara, eta bortxaz idazten duzu hori, ezinbestean”, zioen Rodriguezek.
“Bortxaketari buruzko narratiba hegemonikoa beti ezezagunekin-eta irudikatzen da, eta hori gezurra da. Bortxaketa gertukoa izan ohi da beti, eta hori irudikatzea helburu bat izan da niretzat”, Baskaranek. Minerrek, azkenik, kezka agertu zuen indarkeriari eta minari buruzko egungo planteamendu zenbaitekin: “Min humanoaz hitz egiten da asko, mina airean balego bezala, eta niri ez zait interesatzen minari buruz hitz egitea, ez bada politikatik. Min guztiek daukate jatorri politiko bat, eta min hori erabil dezakezu jatorri hori kontatzeko, salatzeko eta ikusarazteko. Minak ez dira erortzen zerutik. Berdin dit zein min, pertsonalak edo kolektiboak”.
