Gogoaren eta ahaleginaren itsasargia

«Ezin dezaket beldurrik ez duenarena egin; baina, batez ere, esker oneko sentitzen naiz. Maitatu dut eta maitatua izan naiz; asko eman didate, eta zerbait eman dut bueltan; irakurri eta bidaiatu dut, eta pentsatu dut, eta idatzi dut. Munduarekin harremanean egon naiz, idazleek eta irakurleek munduarekin harremantzen diren eran ». Irakurleei agur esaten ari zitzaien Oliver Sacks (Londres, 1933 - New York, 2015) neurologo eta idazlea The New York Times egunkarian maiatzean argitaratutako gutun batean. Laster hiltzekoa zela jakinarazi zien —minbizi sendaezin bat zuen gibelean—. Atzo zendu zen, New Yorken, 82 urte zituela.

Gaixotasun neurologikodun erien historia klinikoetatik abiatuta, maisuki islatu zituen gaixoek haien egunerokoan dituzten erronkak. Horren adibide dira Antropologo bat Marten, The Man Who Mistook His Wife for a Hat (Emaztea kapela batekin nahasi zuen gizona) eta Awakenings (Esnaldiak). Azken hori zinemara eraman zuen Penny Marshalek 1990ean, Robert de Niro eta Robin Williams aktoreak buru. Gaixotasun kasurik arraroenak bildu zituen Sacksek liburu horietan, gizatasunaren eta kontzientziaren inguruan gogoetatzeko.

Idatzitako azken liburuetan, ordea, haren haurtzaroa eta gaztaroa izan zituen gogoetagai; eta bizitako guztiari errepasoa egin zion eta aurten argitaratutako On the Move (Mugimenduan) autobiografian. «Azken egunetan, nire bizitza altuera handi batetik begiratuko banio bezala ikusteko aukera izan dut, paisaia baten modura, eta parte guztien arteko harremanen inguruko pertzepzio sakon baten bidez. Horrek ez du esan nahi bukatutzat ematen dudanik», nabarmendu zuen. Izan ere, azaltzen zuenez, geratzen zitzaizkion hilabeteak aprobetxatu nahi zituen. «Ahalik eta erarik aberatsenean, bizienean eta produktiboenean bizi behar ditut».

Duela bederatzi urte, minbizi bat izan zuen begi batean. «Horrekin amaitzeko erabilitako erradiazioek eta laserrek begi horretatik itsu utzi baninduten ere, oso arraroa da tipo horretako tumore bat erreproduzitzea; zoritxarreko %2aren parte naiz», azaldu zuen The New York Times-en. Hain zuzen, egunkari horrek zabaldu zuen atzo idazlearen heriotzaren berria. Michiko Kakutani kazetariak nabarmendu zuenez, Sacks idazle on egiten zuten ezaugarri berek egiten zuten mediku on: behaketarako begi fina zuen, eta zehaztasunekiko «debozioa»; sinpatia handiko gizona zen, eta giza burmuinaren misterioak eta gogoarekiko dituzten loturak intuitiboki ulertzeko gaitasuna zuen.

Londresko familia judu batean sortua, II Mundu Gerrako bonbardaketa naziak bizi zituen berton, eta barnetegi batean eman behar izan zituen zenbait urte, anaia batekin. Medikuak zituen aita-amak, eta bera ere mediku bihurtu zen. Anaia eskizofrenikoa zen, eta neurologo bihurtu bazen, hein batean anaiaren burmuinean gertatzen zena ulertzeko bihurtu zen. Ingalaterran jaio zen arren, AEBtan eman zituen urte ugari.

Gutxi dira euskarara ekarritako Sacksen liburuak. An Anthropologist on Mars: Seven Paradoxical Tales jatorrizko izenburua duen liburuak bi itzulpen ditu: lehena, Edorta Agirrek egin eta Gaiak argitaletxeak kaleratua, bi liburukitan —2002an bata eta 2003an bestea—, Zazpi kontaera paradoxiko: antropologo bat Marten izenburuarekin; bigarrena, Xabier Olarrak egin eta Euskal Herriko Unibertsitateak 2003an kaleratua, Antropologo bat Marten izenburuarekin. 2006an, berriz, Oaxacako egunerokoa argitaratu zuen Gaiak argitaletxeak, Jaione Alberdik euskaratuta; AFS Ameriketako Iratze Elkarteko kidea zen Sacks, eta elkartearekin Oaxacara (Mexiko) egindako bidaia batean idatzitako egunerokoa da. Azkenik, 2008an, Emaztea kapelarekin nahastu zuen gizona —The Man Who Mistook His Wife for a Hat jatorrizkoan— kaleratu zuten Pentsamenduaren Klasikoak bilduman, Amaia Astobizak euskaratua; obra horretan oinarritutako izenburu bereko antzerki lana taularatu zuen Txalo konpainiak 2001ean, Ramon Bareak zuzenduta.