«Forma jakin bat izanik ere, gero mami oso ezberdina duen film bat da»

Iritsi da eguna. Gaur estreinatuko da Handia Zinemaldiko Sail Ofizialean. Eta, neurri batean, lasaitua hartuko dute azkenean Aitor Arregi (Oñati, Gipuzkoa, 1977) eta Jon Garaño (Donostia, 1974) zuzendariek. Pozik bai, baina urduri eman dituzte aurreko egunak; ez zuten ezkutatzen iragan asteartean, hizketan hasi orduko Garañok azaldu zuenez: «Oso une zailak dira hauek. Pelikula estreinatu bitartean gauza asko nahasten dira. Batetik, ilusioa eta poza, Zinemaldian aurkeztuko delako eta jendeak azkenean ikusi ahalko duelako. Baina, era berean, urduritasuna gailentzen da... Koktel lehergarri bat da». Duela hiru urte ere zapaldu zuten Zinemaldiko alfonbra gorria Loreak lanarekin, baina ordukoarekiko aldea igarri dute film berriak sortu duen jakin-minari dagokionez. Eta poztu bai, baina ez ditu gehiegi lasaitu sarrerak hamar minutuan agortu zirela jakiteak. «Poza ematen du interesa dagoela ikusteak, dudarik ez dago zerbait ona dela, baina beste zerbait ere sorrarazten du, gauzak diren moduan». Edonola ere, taldearen babesean ari dira bizitzen sentipen horiek guztiak.

Loreak-en, Jonekin batera, Jose Mari Goenaga aritu zen zuzendari, eta Aitor gidoilari eta ekoizle. Oraingoan zuek biek zuzendu duzue lana, baina Goenaga lantaldean izan da. Autore lana nabarmentzen den garaiotan, zuek talde lanean aritzen zarete...

J.G.: Nik uste dut jendeari oso deigarria egiten zaiola hori, eta beti defendatu izan dugun zerbait da gurea talde lana dela. Fikzioko aurreko bi filmetan —80 egunean eta Loreak— Jose Mari eta biok zuzendari izan ginenez, agian fokua gehiago egon zen gugan, baina Aitorrek eta Jose Marik Lucio dokumentala egin zuten aurrez... Guk argi dugu gure filosofiaren parte dela eta horrela jarraitu nahi dugula, talde gisa lan egiten. Eta nik uste dut zentzu batean ondo egon dela hori, zeren orain jendea hasi da ulertzen Moriartiren filosofia; leku batzuetan ja hitz egiten da ez Aitor eta Jonez, baizik Moriartiko kideez, kolektibo gisa. Pelikula honetan ere Jose Marik parte hartze izugarria izan du, baita beste bazkideek ere. Horrela lan egiten jarraitu nahi dugu. Oraingoan gu gara, eta hurrengoan ikusiko da. Bestalde, Moriartiz ari gara zuzendari kolektibo bezala; ekoizle ere bagara, baina aipatu behar da Irusoinekin lanean jarraitzen dugula ekoizpenean. Halaber, Handia Euskal Herriko estandarretarako produkzio handia denez, Kowalski Filmsekin ere egin dugu lan.

A.A.: Irusoini begira puntu kolektibo hori nolabait zabaldu egiten da. Ez da koprodukzioan aritzen garen lehen aldia: Lucio, 80 egunean, Loreak... urte askoko lankidetza bat da. Guk gure esparru kreatiboan lan egiten dugun moduan, eraztun hori zabaldu egiten da gero, esparru ekonomiko horri oinarri bat emateko. Elkar elikatzen dugu, eta urteekin hori indartu egin da. Eta konfiantza handia dago, oso inportantea dena.

Aipatu izan duzue Migel Joakin Eleizegiren istorioa aitzakia bat ere badela aldaketari buruz hitz egiteko; protagonistak bere baitan ez ezik, bere inguruan bizi dituen aldaketez eta haietara moldatzeko gaitasunari buruz hitz egiten duela Handia filmak. Osagai asko dituen istorioa bada ere, zergatik interesatu zaizue gai hori zehazki?

A.A.: Beti saiatzen zara istorioak ikusleari zerbait gehiago eman diezaion; argi dago trama bat duela, bidaiak, anaiak... baina horrekin bakarrik uste dugu ez dela ikuslea asetzen, eta gutxienez saiatu behar zarela azpitestu bat-edo ematen, zerbait esango diona. Istorioak iradokitzen zigunari buruzko eztabaida askoren ondoren, hainbat gai irten ziren, eta horietako bat zen aldaketa. XIX. mendean kokatzen da istorioa, eta tentsio handiko garaia izan zen mundu zaharraren eta berriaren artean; karlistaldiak egon ziren, non batzuek lehengoa nahi dute, eta besteek hori apurtu, eta hori oso ondo ezkontzen zen protagonistetako baten prozesu fisikoarekin, etengabe aldatzen ari delako, eta saihestu ezin duzun horren aurrean hartzen duzun jarrerarekin... Hor bazegoen halako magma bat oso interesgarria guretzat. Gainera, ikusten genuen hona ere ekar genezakeen gaia zela, ez dela XIX. mendean geratzen, izan dezakeela isla bat gaur egun ere. Baina, tira, hasieran halako intuizio bat da; gauza bat da zuk buruan duzuna, eta beste bat gero pelikula norantz doan... Eta, gero, hau gai bat da, eta beste bat, adibidez, mitoaren sorrerarena; nola sortzen den istorio bat eta nola doan deformatzen, nola sortzen den espazio bat errealitatearen eta mitoaren artean...

Zuek horrekin ere jolastu zarete, ezta? Noraino den benetako istorioa eta noraino fikzionatua...

J.G.: Bai. Pelikulak egiten du historiak egin duena. Altzoko handiaz jendearekin hitz egitean jabetzen zara askok ez zutela ezagutzen, eta ezagutzen zutenetako askok uste zutela pertsonaia mitologiko bat zela. Beste batzuek bazekiten benetakoa izan zela, eta zituzten datuetatik batzuk egiazkoak ziren, eta beste batzuk ez. Hori guretzat oso eremu interesgarria da, zeren, azkenean, benetan zein zen Migel Joakin Eleizegi? Film hau ikusten duenak ez du hori deskubrituko; deskubrituko du nolakoa den gure Migel Joakin Eleizegi, eta nolakoa bere anaia Martin, oso lotuta daudelako bi pertsonaiak filmean. Horrelako zerbait genuen buruan, hau da, halako pertsona batek noiz uzten dion erreal izateari mito bihurtzeko, eta zer behar dugun gizarte gisa mitoak, istorioak sortzeko. Guk, dokumentatzean, ikusi dugu hori behin eta berriro egin den zerbait dela, benetakoak ez ziren gauza asko idatzi direlako hari buruz; ezinezkoa da egunean 24 litro sagardo edatea, eta hori idatzita dago. Bada, pelikulak ere berdin egiten du: badaude benetakoak diren datu batzuk, eta badaude asmatutakoak diren beste batzuk.

Eleizegiren eta Martin anaiaren arteko harremanean jarri duzue fokua. Zergatik hautu hori?

A.A.: Ez genuena nahi zen halako biopic bat sortu, eta erabaki genuen anaiari presentzia handia ematea, pixka bat irteteko erraldoiaren istoriotik eta biopic-aren sentsazioa ahultzeko; kontatzea, ez hainbeste pertsona baten bizitza, baizik eta bi anaien istorio berezi hori. Uste dut hala egin genuela Moriarti hor nahiko eroso sentitzen delako ere; erlazio psikologikoak, pertsonaien funtzionamendua... pixka bat hor konektatzen ikuslearekin, pertsonaia agian ez bereziki azpimarragarri edo nabarmenekin, baizik eta gertukoekin edo. Argi ikusi genuen bi anaien arteko istorio horretan batek profil bat zuela, besteak beste bat, eta joko handia zegoela hor. Lehen aldia da guretzat oinarri erreala duen fikzioko istorio bat egiten, eta asko ikasteko balio izan digu. Istorioa hor dago, eta ezin duzu traizionatu, ez da zure istorioa, baina aldi berean zure esparrura ekarri behar duzu.

J.G.: Bi pertsonaia izateak oso inportantea den beste zerbait ahalbidetzen du, eta da tentsioak daudela bi indarren artean, eta, azkenean, pertsonaietako bakoitzak filmaren zenbait momentutan indar horren alde bat ordezkatuko duela, eta hori ere interesgarria zen guretzat. Batzuek tradizioari gehiago begiratzen diote, eta beste batzuek horretatik aldendu nahi dute, eta bi izateak ere ahalbidetzen du hori.

Filmaren bidez ikusleak bi pertsonaien buruan sartzen dira. Zuei asko kosta zaizue gauza bera egitea, haiek eraikitzea?

J.G.: Nik uste dut, beti bezala, pertsonaietan badagoela zurea den zerbait. Baina, guretzat, nahiz eta bi izan, esentzian unitate beraren bi aldeak bezala dira; bi izan beharrean, bat dela, bere kontraesanekin. Eta hori ona da, ahalbidetzen dizulako adar ezberdinetatik jotzea. Sortzaile gisa saiatu gara haiekin konektatzen; batzuetan ez gara haiekin ados egong,o eta ez dute guk nahiko genukeen moduan erreakzionatuko, baina batzuetan guk ere hala egiten dugu, ez dugu beti egiten beharko genukeena, baizik eta ateratzen zaiguna, eta hori pertsonaiek oso barruan duten zerbait da. Egia esan, filmak protagonismoarekin jokatzen du; hasieran batek du gehiago, gero hori aldatzen da, gero... Hori oso argi genuen zerbait zen, baina ez da erraza izan horri forma ematea, ikusten genuelako batzuetan batek pisu gehiegi hartzen zuela edo bestea kanporago geratzen zela, eta orain iruditzen zaigu oreka lortu dugula edo gure asmotik gertu gaudela behintzat.

Alde horretatik, zer duzue esateko Eneko Sagardoik eta Joseba Usabiagak bi anaien roletan egin duten lanari buruz?

A.A.: Hitz onak besterik ez, zintzotasunez. Haientzat erronka gogorra izan zen. Enekoren kasuan, esfortzu fisiko ikaragarria izan zen beretzat, zeren transformazio horretan... Fisikoki eta psikologikoki beregandik oso aldenduta zegoen pertsonaia batean sartu behar izan du, eta horrek esfortzu handia eskatzen du; beraz, alde horretatik, txalotzekoa da. Josebaren kasuan ere, bere pertsonaiak baditu beregandik urrun dauden gauzak, eta konexioak bilatu behar dituzu. Guk egin duguna egin behar izan dute aktoreek ere, hau da, saiatzea pertsonaiek zurea den zerbait esatea, zuri buruz ere ari direlako. Eta biak horretan buru-belarri ikusi ditugu. Ez biak bakarrik, beste aktoreekin ere oso pozik gaude: Ramon Agirre, Iñigo Aranburu, Aia Kruse... haien rolak funtsezkoak dira; filmak ez luke kontatuko kontatzen duena ez balitz haiek egin duten lanagatik ere. Bigarren mailako beste pila bat ere badago,eta aipatu nahi ditugu, benetan oso pozik gaudelako egin duten lanarekin; haiek nahiz estrak bereziki motibatuta ikusi ditugu, eta hori gero pantailan nabaritzen duzu.

Erronka zaila izan da Sagardoi erraldoi bilakatzea. Denetariko efektuak erabili ei dituzue... Zer konta dezakezue horri buruz?

J.G.: [Barrez]. Jada gehiegi kontatu dugula esaten digute. Nahasketa bat izan da egia esan, erraldoia sortzeko ez zuen teknika bakarrak balio. Batzuetan truko optikoak erabili dira, beste batzuetan efektu digitalak... denetarik egon da. Eta, gainera, batzuetan gauza batek funtzionatzen zuen baina besteetan ez... buruhausteak izan ditugu. Tira, deigarria da, baina guri gustatuko litzaiguke publikoak horretan gehiegi ez pentsatzea. Ez dugu egin nahi izan film bat deigarria dena efektuen aldetik, ahalik eta ikusezinenak izan zitezela baizik. Loreak-en, adibidez, efektu asko zeuden. Irusoineko Nacho Saenzek egin zituen eta beti esaten dut izugarrizko lan ona egin zuela, inork ez digulako ezer ere aipatu horiei buruz. Handia-rekin gauza bera gertatzea nahi genuen, baina jakina, ezinezkoa da, jendeak badakielako ez gaudela XIX. mendean, Eneko aktore bat dela eta ez duela 2,42 neurtzen... baina ahal zen neurrian gure asmoa zen ahalik eta gutxien ikustea efektuak daudela.

XIX. mendea ere irudikatu behar izan duzue, beste erronka bat...

A.A.: Bai, XIX. mendea eta, gainera, atzerria, Europako hainbat bidaia, leku horietara joateko aurrekonturik gabe. Ezin genuen kontatu istorio bat XIX. mendekoa erraldoirik gabe, edo egungoa erraldoiarekin, ez, XIX. mendea eta erraldoi bat... [barrez]. Hor ere ikasiz joan gara, ziurrenik inozentzia ausarta da, eta gero... Zaldiak, adibidez, hain ohituta zaude filmetan zaldiak ikusten, samurra ematen du, baina gero konturatzen zara zer-nolako lanak ekartzen dituen horrek. Baina, bueno, aldi berean hori zen apustua. Sinesgarria den zerbait egin behar duzu, eta beti eduki dugu beldur hori, gai izango ote ginen. Baina gero, grabazioan bertan emaitza ikusiz joan ahala, pixka bat lasaitzen joan ginen. Une oso onak egon ziren, beste okerrago batzuk... bai, desafio itzela izan da.

Eta onik atera zineten...

A.A.: Hori da pelikula honekin jasotzen ari garen lore nagusia; a zer lanetan sartu zareten, eta, bueno, bizirik behintzat atera zarete! [barrez] Baina hor beste behin taldea aipatu beharra dago: Ander Sistiaga, Mikel Serrano, Javi Agirre, Saioa Lara, Xanti Salvador... horiek eta bakoitzaren taldeak izugarrizko lana egin du, eta, alde horretatik, gozamena izan da, oso motibatuta zegoen jende guztia.

Lan intimista da Loreak eta Handia-k ere badu alderdi hori. Kasu honetan, aurrekontua handiagoa izateagatik eta istorioaren ezaugarriengatik, hori bidean galtzeko arriskua egon zitekeen, abenturaren mesedetan?

J.G.: Berriro ere beldur bat zegoen hor, ze egia da produkzio handiko film bat dela, 3,5 milioi euro inguruko aurrekontua du, eta euskal zinematografian hori asko da; beraz, produkzio handi baten itxura eman nahi genion, inportantea delako istorio honek atzetik duen epika. Baina guretzat funtsean bi anaien arteko erlazio bereziari buruzko film bat da, eta,alde horretatik, holako lan bat egitea zen gure apustua, hau da, forma jakin bat izanik ere, gero mami oso desberdin bat duen pelikula bat egitea. Eta uste dut horretan berezia dela, horrek ematen diola balio bat, bi eremu horietan mugitzea badela pelikula hau berezi egiten duen zerbait. Hori izango da batzuei gustatuko zaiena, eta beste batzuei gustatuko ez zaiena, baina apustua hori zen.

Loreak-en ondotik orain espektatiba handiak sortu izana presio handia da zuentzat?

A.A.: Nire kasuan, ikusle moduan, askotan espektatibek ez dute alde jokatzen. Nabaritzen da espektatiba handia dagoela, eta pixka bat arduratzen zaitu horrek, baina ez dago zure esku. Guk geure lana egin dugu, eta pozik geratu gara. Aldi berean, presente izan behar duzu Loreak-ek izan zuen ibilbideak eman diola Handia-ri baita ere hazteko aukera.

J.G.: Ni lasaitzen nauena da oso film ezberdinak direla, eta sentsazioa dut badagoela jendea Loreak gustatu zaiona eta hau ez zaiona gustatuko, eta alderantziz. Eta hori ere ondo dago.

A.A.: Eta aipatu duzuna, apurketa hori, gainera, nahita izan zen...

J.G.: Bai, ez genuen Loreak II bat egin nahi, hori argi dago. Gero, jakina, gu geu garenez, Loreak-en zeuden gauza batzuk egongo dira lan honetan. Baina, tira, uste dut beste publiko bat izan dezakeela.

Loreak-ek Zinemalditik aurrera ibilbide luzea egin zuen nazioartean. Zein ibilbide aurreikusten diozue Handia-ri?

A.A.: Ez dago jakiterik. Berdin hasi dira, Zinemaldiko Sail Ofizialean, foku hori berdina da. Hortik aurrera, ez dakit... Gogo handirik ere ez dut aurreikuspenik egiteko, uste dudalako txapelpe beretik atera diren bi istorio autonomo direla, eta bakoitzak bere ibilbidea egin behar duela. Loreak-ena oparoa izan zen, eta, honena, ikusiko dugu. Horrez gain, iruditzen zait hau produkzio handiagoa delako ez zaiola ibilbide handiagoa egiteko eskatu behar. Askotan, aurreikusten zenuen zerbait ez da gertatzen, eta aurreikusten ez zenuen hori, aldiz, bai, beraz... pausoz pauso.

J.G.: Aitorrekin ados nago, ikusiko da etorriko dena, ez dit buruko min handirik ematen. Gustatuko litzaidake Loreak nahiz 80 egunean-ek izan zuten nazioarteko ibilbide hori izatea. Azkenean, film bat egitean pelikula horrek bidaiatzea eta beste publiko batzuei ere erakustea nahi duzu. Alde horretatik, ongi hasi da; Londresko zinemaldira goaz urrian, oso hitz politak jaso ditugu haien aldetik,eta, guretzat, oso pozgarria izan da. Positiboa izango litzateke filmarentzat aurrekoek egin duten bidea egitea.

Sail Ofizialean izango den euskarazko hirugarren lana da. Nola baloratzen duzue hori, euskal zinemagintzaren egungo mailari dagokionez?

J.G.: Seinale bat da, nik uste. Orain ikusten dugu film horiek hor daudela;jendeak normaltzat jotzen du, baina duela urte batzuk ez egotea ematen genuen normaltzat. Beraz, inportantea da gauzak perspektiban jartzea. Loreak, Amama eta Handia Zinemaldian izateak ez du bermatzen hurrengo urtean edo bi-hiru urte barru filmak egotea. Baina oso zinema interesgarria egiten ari gara denon artean. Aurten, Zinemira sailak ere oso itxura ona du. Ni, duela urte batzuk, kexu nintzen, eta esaten nuen komediak egiten hasi ginela, gero pasatu ginela dramak egitera eta ematen zuela gauza batzuetara mugatzen ginela. Baina Errementari bezalako fantasiazko lan bat estreinatuko da euskaraz aurten, eta hori oso seinale ona da; euskarazko zinema askotarikoa izan daiteke. Zer ikusi dute Sipo Phantasma, Loreak, Emak bakia, Gartxot, Xora, Amaren eskuak, Zorion perfektua, Aupa Etxebeste! eta Kutsidazu bidea, Ixabel-ek? Iruditzen zait oso lan ezberdinak egiten ari garela, genero desberdinetakoak, eta hori inportantea dela. Eta hori gutxi balitz bezala, izugarrizko uzta datorrela.