«Ezinbestekoa iruditzen zait amets egiteko gaitasuna»

Donostiako 71. Zinemaldian, Euskal Zinemaren Irizar saria eskuetan zuela, amonarekin, amarekin eta inguruan izan dituen emakume guztiekin gogoratu zen Isabel Herguera (Donostia, 1961). Zinemagileak Sail Ofizialean aurkeztu zuen bere lehen film luzea, Sultanaren ametsa. «Esperientzia akigarria izan zen emozionalki. Orduantxe bukatu genuen filma, eta bat-batean Zinemaldiaren mailako jaialdi batean ikustea, aldi berean etxean egotea bezala dena... emozio zirimola bat izan zen. Baina ez zen leku hoberik estreinaldirako; amets bat izan zen». Hain zuzen, ametsa ideia garrantzitsua da haren filmean, utopia feminista bat baitu ardatzean animaziozko kontakizunak. Tokioko Nazioarteko Zinemalditik igaro ostean, Alemaniara, Koloniako Unibertsitatean eskolak ematera itzuli berritan hartu du solaserako tartea, pantailaren beste aldetik. Baina aurki izango da berriro ere sorterrian, heldu den astean iritsiko baita filma zinema aretoetara.

Oinarri feminista argia du zure filmak: Begum Rokeya Hossain idazle bengalarraren izen bereko ipuina. Irakurri bezain pronto izan omen zenuen argi zinemara eraman nahi zenuela istorioa.

Halaxe da. New Delhiko arte galeria batean egin nuen topo ipuinarekin, eta soilik azala ikusita pentsatu nuen hori. Sultanaren ametsa. Utopia feminista bat irakurri nuen azalean, eta Begum Rokeya Hossainek 1905ean idatzi zuela. Proposatzen du mundu alderantzikatu bat, non emakumeek duten jakintza eta boterea, eta gizonak etxean gordeta dauden. Hezkuntza formalera sarbiderik izan ez zuen andre batek idatzi zuen, gainera. Eta liburua irakurri gabe ere, iruditu zitzaidan hain erradikala eta, aldi berean, hain garaikidea... pentsatu nuen hor bazegoela lantzeko moduko materiala.

Mendea du ipuinak, baina badu gaurkotasunik. Inoiz bihurtuko al da egia istorioaren mamia?

Tira, zehazki proposatzen duena baino gehiago, errealitate bihurtu behar dena da —eta hala izatea espero dut bi belaunalditan edo— jada ez dugula aldarrikatu beharko berdintasunean bizitzea. Uste dut, eta zinez espero, berdintasuna zerbait normala izango dela.

Dena den, filmean ez duzu soilik ipuin hori azaldu; liburua eta egilea bilatzeko Ines protagonistaren bidaia ere hor dago. Noiz eta nola erabaki zenuen bi istorio paralelo elkar harilkatzea?

Oso argi genuen andreen herrialdearen ipuinaren egokitzapen bat egin nahi genuela. Halaber, egileari buruzkoak kontatu nahi genituela ere oso argi genuen. Eta, aldi berean, bi pieza horiek elkarri josteko hari bat behar genuen. Hala bururatu zitzaigun amets egiteko gai ez den gazte donostiar honen bidaia kontatzea; Begum Rokeya Hossainengan topatzen du norabidea erakutsiko dion itsasargia, eta bidaia iniziatiko moduko hori egingo du egilearen bila.

Inesek ezin du amets egin, eta horixe izan liteke filmaren gako nagusietako bat. Alde horretatik, beharrezkoak dira utopiak gaur egungo munduan?

Ezinbestekoa iruditzen zait amets egiteko gaitasuna, norbere burua aldatzeko tresna baita; ez bagara gai amets egiteko, ez gara gai irudikatzeko, ezta gure ingurua hobetzeko ere. Eta, bestetik, utopiaren ideia ere bai; gai izatea bestelako munduak, erabat alderantzikatuak irudikatzeko, eta horrek gugan sorraraz dezakeena edo geure burua ispilu baten aurrean ikusteko. Hori izan da niretzat esperientzia hau: neure burua ikusi ahal izatea, agian, gizon batek ikusten nauen moduan. Horrek ere gogoeta ugari sorrarazi dizkit.

Uneren batean, erabaki zenuen istorio hau film luzeago batean kontatu beharra zenuela, eta ez labur batean, orain artean landu izan duzun formatua baita. Horrek funtsean asko aldatu al du lan egiteko zure ohiko modua?

Neurri batean, bai. Labur batean, dena eskurago izaten dut, kontrolatuago, eta nire eskua irudi bakoitzean dago nolabait. Film luze batean, aldiz, jende gehiagorekin lan egin behar duzu, bestela ezinezkoa baita, eta, beraz, konfiantza izan, eta eskuzabalago jokatu behar duzu. Aldi berean, emaitza handiagoa da, jende askoren talentutik abiatzen baitzara. Zuzendaritza ere oso ezberdina da; ez da hainbeste zure eskuak zuzenean paperaren gainean egotea, baizik lanean ari den pertsona emozionalki kutsatzea, filma sortzeko nork bere onena jar dezan. Horretan sumatu dut alderik handiena. Gehituko nuke film honetan funtsezkoa izan dela lantalde osoak, Gianmarco Serrak zein ekoizleek egindako lana; ez da pertsona baten lana, baizik eta talde batena.

Animazio teknika desberdinak baliatu dituzu istorioaren zati bakoitza kontatzeko. Kontakizunak eskatzen zizulako, ala animazioaren aniztasun eta aberastasun hori dena aldarrikatzeko edo erakusteko ere bai?

Arrazoiak askotarikoak ziren. Laburretara ohitua nago, eta, horietan, adierazpideak beti du zerikusia baliatzen duzun materiarekin. Labur bakoitza erronka bat da niretzat erabiliko dudan materiari begira, dela tinta, harea, henna edo dena delakoa. Adi egotera behartzen nau, eta sortzeko gogo bizia eragiten dit. Beraz, hasteko, material desberdinekin aritzeak lanerako asko motibatzen nauelako erabaki nuen hala egitea.

Gero, egin nahi genuenaz pentsatu eta atal bakoitzari irtenbideak aurkitu ahala, konturatu ginen henna perfektua zela andreen herrialdea irudikatzeko, duen balio sinbolikoagatik. Eta aldi baterako tatuajeekin aurrez Indiako emakume artistekin tailerrak eginak nituenez, ongi egokitzen zela iruditu zitzaigun. Bestetik, izugarri gustatzen zaizkit ebakigarriak eta itzalen teatroa; direnak direla ere, liluratu egiten naute. Eta pentsatu genuen ezin egokiagoak zirela idazlearen bizia ilustratzeko, zeren haren garaian ere baziren entretenimendurako modu bat. Eta akuarela, berriz, aurrez erabili eta ongi ezagutzen dudan teknika bat delako, banekiena samur samarra dela sistema industrialago batean txertatzeko [akuarelaz osatu dute filmaren parterik handiena].

Zure ustez, prozesu industrialak gehiegi baliatzen dira gaur egun animazioan? Prozesu artisauagoak hobetsi izan dituzu zuk...

Bai, eskulana aldarrikatu ohi dut, hori gustatzen baitzait niri. Baina egia da azkenean dena dela digitala. Nik lanari heldu behar diot gehien gustatzen zaidan alderditik, eta, hori margotzea denez, hortik ekiten diot, pintatzea izugarri gustatzen baitzait. Gero, hori egokitu behar dut prozesu industrialetara, baina aldarrikatzen dut artisau lan hori, horretan gozatzen baitut gehien.

Horrek zerikusia izango du baliabideekin ere, finantzaketarekin, ezta? Zaila da zurea bezalako film bat askatasunez egiteko finantzabideak aurkitzea?

Noski, hori ere zaila izan da. Hasteko, ez nuelako inoiz film luzerik egin eta, hortaz, ez nuelako inolako eskarmenturik horretan. Bestetik, oso film pertsonala delako, autore film bat. Eta hirugarrenik, prozedura industrial hori, nolabait esatearren, industriaren ohiko kanonetik pixka bat ateratzen delako. Beraz, bai, hasieran pixka bat kostatu zitzaigun finantzaketa lortzea, baina lortu genuen.

Tekniketan bezala, hizkuntzetan ere aniztasunaren alde egin duzu, gutxienez bost hizkuntza entzuten baitira filmean. Argi zenuen hala egin nahi zenuela?

Bai, bai. Hasieratik nuen argi filma bidaia bat izanik soinuzkoa ere bazela, eta soinuzko bidaiek hori dakarte, leku bakoitzean soinu ezberdina entzuten dela. Hizkuntza ulertu edo ez, niretzat funtsezkoa zen; konfiantza handiagoa dut soinuan, hitz bakoitzaren esanahian baino.

Harreman luzea duzu Indiarekin. Zer du herrialde horrek sortzera hainbeste motibatzen zaituena?

Ez dakit nondik datorren Indiarekiko mirespen edo pasio hau. Gogoan dut nebak, haur txikia nintzela, postal bat oparitu zidala; miniatura moduko margolan bat zen, non Mogolen gorteko eszena bat irudikatzen zen, eta harrigarria egin zitzaidan. Gerora, urteekin, han izan naiz, Indiako jendea ezagutu dut... Oso ongi sentitzen naizen leku bat da; hizkuntza ez ulertu arren, berdin dio, oso etxekoa sentitzen dut. Gauza asko sorrarazten dizkit; lasaitasun handia ematen dit, pintatzeko eta istorioak kontatzeko gogo handia ere bai... Etxean nago han.

Orain dela urte dezente, Donostian ikusgai izan zenituen Indian landutako bidaia koadernoak, eta orain ere ikusgai dituzu Tabakalerako erakusketan.

Bai, egia! [Irriz] Dena koadernoetatik dator eta! Baita film hau ere! Urte asko dira koadernoak egiten ditudala, baina egiazki, osotasunean, Indian garatu nituen, 2005. urtetik aurrera. Koaderno batzuk kalera ateratzen nituen, beste batzuk etxean lantzen nituen, aldi berean batean baino gehiagotan lan egiten nuen... Dena eguneroko batean biltzeko aukera bat zen niretzat, oso molde desberdinetan eta oso modu askean sortuz.

Prozesu luzea izan da filma ontzea, hamar urtekoa. Gidoi itxi batekin lan egin duzue, ala asko aldatu da sortuz joan ahala?

Bai, ipuinarekin 2012. urtean egin nuen topo, pentsa. Lehenik, tailer batzuk egin genituen emakumeekin liburuaren eta andreen rolen inguruan, Indian —baita beste bat San Telmo museoan ere—. Eta tailer horien harira hasi ginen pixka bat gehiago zehazten zertaz izango zen filma. Hasieran, pentsatu genuen film bat egitea emakumeen herrialdeari, Rokeya Hossaini eta tailerren esperientziari buruz, bidaia horri guztiari buruz. Bi istorioak oso argi genituen hasieratik, eta gero etorri zen beste alderdi edo hari hori, erdi fikziozkoa erdi erreala dena, fikziozkoa baina esperientzia pertsonaletan ere oinarritua dagoena, eta aldatuz joan dena urteen poderioz. Izan ere, gauza bat da 2013an irudikatzen duzuna, eta beste gauza bat azkenean 2023an egiten duzuna. Beraz, gidoia haziz joan da, gu geu bezalaxe. Denborarekin, gainera, umotuz doaz begiratzeko modua, elkarrizketak... Beraz, bazegoen bide bat hasieratik, baina aldatuz joan da, bizitza bera bezala.

Zer ikasi duzu bidean?

Bufff [barrez] Denetarik! Liburutik, noski, asko ikasi dut; egunero aurrez aurre izanik mundu alderantzikatu hori gogora ekartzen dizun istorio hori, asko kontzientziatu naiz, eta neure burua ikusi dut gizonen begietatik. Asko ikasi dut, baita ere, jendearekin lan egiteaz, lantalde handi batekin aritzeaz. Ikasi dut, agian, beldur gutxiago izaten, neure burua gehiago irekitzen, gauzei ibiltzen uzten eta ez horrenbeste kontrolatzen; izan ere, animatzaileak kontrolatzaile izugarriak gara [irriz], animazioan ez baita ezer existitzen; dena sortu behar duzu, baita airea ere, eta gure lanbidearen aje moduko bat da. Hau lan luze bat izanik, ezin nuen erabateko kontrol hori izan. Uste dut ikasi dudala eskuzabala izaten, neure buruari uzten intuizioak apur bat eraman dezan, eta beldurra galtzen ere bai.

Aurten, Donostiako Zinemaldiko Sail Ofizialean animaziozko hiru film izan dira. Helduentzako animazioa ari da pixkanaka bere lekua eginez, balioetsiz?

Bai, Zinemaldiak hiru lan hautatzea, esaterako, asmoen adierazpen bat iruditu zait, animazioari nolabaiteko besarkada bat ematea. Beti izan da bazter samar dabilen anaia hori; ez anaia pobrea, baina bai beste zirkulu eta jaialdi batzuetan mugitu dena. Baita ere, agian, publikoa ez zegoelako horretara ohitua, eta, beraz, pixkanaka hezi egin behar delako. Batez ere nobela grafikoarekin hazi den belaunaldi honentzat, askoz errazagoa da orain sarbidea, jada badutelako kultura bisual ezberdin bat, eta, beraz, nolabait heziagoak daudelako horretarako.

Zu nolatan animatu zinen animazioa egitera, zerk erakarrita?

Ni bideo artean nenbilen, eta instalazioak-eta egiten nituen. Baina, animazioa deskubritu nuenean, sentitu nuen niretzat oso adierazpide naturala zela, non justifikatu nezakeen egiten nuen oro. Bideo artean edo arte kontzeptualagoan, nire ustez, oraindik ez zegoen diskurtso oso artikulatu bat; aldiz, animazioan bai, dena justifikatzen zen, eta ongi pasatzen nuen. Niretzat oso erraza zen, oso naturala eta oso dibertigarria; horregatik jo nuen animaziora.

Orain arte film laburrak egin dituzu. Horiek ere pixkanaka jasotzen ari dira beste aitortza bat?

Bai. Film laburrak ez dira film luze baten atariko moduko bat: laburrak erabateko askatasun espazioak dira, babestu eta erakutsi beharrekoak, harribitxien gisakoak direlako, ipuin laburren modukoak, eta, askotan, egiteko luze bat bezain zailak edo zailagoak. Ekonomikoki ere, ez ditu luze batek eskatzen dituen datuak behar. Alde horretatik, laburra espazio ideala da; istorio bat konta dezakezu pieza labur batean, esperimentatuz eta askatasun osoz jardunez.

Eta animazioren panorama nola ikusten duzu gaur eta hemen? Zer sumatzen duzu faltan animazioa sendotzeko bidean?

Nire ustez, animazioa ikasteko leku gehiago behar dira. EHUko Arte Ederren Fakultatean, adibidez, Bego Vicario, Izibene Oñederra eta Aitor Oñederra eskolak ematen dabltza, baina lauhileko bat izaten da soilik, eta pentsa, halere, zenbat talentu atera den hortik. Oro har, arazo bat izan ohi dugu: ez dugula nahikoa animatzaile izaten, ez dagoela nahikoa jende prestatua; eta formatuta daudenek alde ere egiten dute, Europako beste leku batzuetan hobeto ordaintzen delako. Beraz, formakuntza publiko bat jasotzeko lekuak falta dira, eta industria egonkor bat, etengabe sortzen ariko dena, eta ez aldizkako gauzak egiten.

Zer beste gairi helduko zenioke orain gustura? Baduzu zerbait esku artean, edo buruan?

Tira... [barrez] Buruan beti dabiltza gauzak. Pintatzen eta pintatzen aritzeko, horretarako dut gogo gehien oraintxe. Baina oraindik Sultanaren ametsa-rekin gabiltza, eta ez dut tarterik hartu pentsatzeko. Uste dut ongi etorriko zaidala arnasa hartzeko tarte bat hartzea, ez kopiatzeko, oraindik oso kutsatuta bezala bainago aurreko guztiaz. Baina buruan beti dabil zerbait borborka.