«Ez dut sinesten amodiozko poesian»

Patxada hautatu du Rikardo Arregi Diaz de Herediak (Gasteiz, 1958). Dioenez, absurdoa da poesian bestela aritzea. Merkatuaren legeetatik kanpo dago generoa, edo kasik, eta hobe, beraz, alez ale jardutea. Hiru liburu kaleratu ditu guztira hogei urtean. 1993an atera zuen lehena: Hari hauskorrak. 1998an bigarrena: Kartografia. Eta hamalau geroago hirugarrena: Bitan esan beharra (Alberdania). Aurten. Orain. Zorionak izeneko poeman justifikatzen du bere jarrera: «Ez dakizu nola eskertzen dudan/ gure mende honetan bizitzea,/ gogorik dudanean idazten dut,/ unean egokitzen zaidan forman,/ beharrak ahantzirik, minik gabe». Kontuz idazten duela dio: topikoez mesfidati, tradizioarekiko kezkaz. Horrek bihurtu du erreferentziazko, eta horrek eman dio oihartzuna Euskal Herritik kanpo. Sendo mintzo da beti haren ahotsa antologietan, baina urduri aurkezpen ekitaldietan. Ez da gehien maite duen erritoa.

Hamalau urteko isiltasuna. Poesiarena beste erritmo bat da?

Ibilbide literario bat egin nahi baduzu, nobelak idazten adibidez, boladan egon behar zara. Baina poesia soilik idatzita, absurdoa litzateke hori egitea. Eta liburu bat atera behar nuenez, nahi nuen liburu potolotxo bat atera. Ez nuen presarik. Orain, Internetekin eta aldizkariekin-eta, ateratzen dizute poema bat hemen, eta gero beste bat han. Ezer egin gabe badirudi zerbait egiten ari zarela. Edo, behintzat, neure burua engainatzeko modu bat izan da hori. Baina, noski, hiru poema ateratzea aldizkari batean ez da liburu bat idaztea. Liburuak beste dimentsio bat dauka. Beste prestakuntza bat. Konturatu gabe pasatu zaizkit urteak.

Liburuko hitz-atzean diozunez, askatasunez aritu ahal izatea da poesiaren bertuterik handiena.

Gaur egun, merkatutik kanpo samar dabil poesia. Horrek baditu alde txarrak, baina alde onak ere bilatu ahal zaizkio. Nik uste dut orain poesian libreago zarela nahi duzuna egiteko. Esperimentazioak egin nahi badituzu, edo poemak marrazkiekin atera, edo halako gauzaren bat egin nahi baduzu, baduzu horretarako aukera. Betiere argitaletxeren baten interesa piztea lortuz gero.

Artea, maitasuna eta heriotza. Hiru gai horiek dira liburuko hiru atalen ardatzak. Tradizio lirikoak maiz landutako gaiak hirurak. Oso presente duzu iragan hori zuk ere. Ez duzu haren kontra idazten, baina bai hari erantzunez.

Amodiozko poesia piloa egin da. Nik ez dut sinesten amodioan. Eta amodiozko poesian ere ez. Baina denok ditugu harremanak, eta harreman horiei buruz hitz egiteko hainbat baliabide ditugu eskura. Eta jotzen baduzu tradiziora aurkitzen dituzu baliabide batzuk ongi daudenak, eta beste asko motz gelditzen zaizkizu. Nik nahi dudana idatzi ahal izateko, jakin behar dut lehenago zer idatzi den gai horri buruz. Ez naiz batere adanista. Jakin nahi izaten dut aurretik sentimendu horiei buruz zer idatzi den, jakiteko niri zer gustatzen zaidan eta zer ez, eta nik nire bidea bilatzeko.

Juan Antonio Iglesias poeta espainiarrari hartzen diozu aipu bat liburuan jarrera hori azaltzeko: «Ez dut esango Petrarcak balio ez digunik./ Esango dut ez zaigula nahikoa».

Tradizio proventzarrean eta gortesau amodioan, badaude gauza interesgarriak. Garai hartan amodiorik perfektuena ikusi ez zen pertsonarekikoa zen. Izen propioa ere bazuen maitasun horrek, eta berreskura daiteke ideia hura gaur egun Internet bidez sortutako harremanez aritzeko. Interesgarria izan daiteke. Gero, gainera, kontuan hartu behar da amodiozko poesia gehiena heterosexuala dela.

Izan ere, maitasunaren gaineko irakurketa kritikoa da zurea, eta politikoki oso kontzientea ere bai, gainera. Diskurtso horren punta baino ez da poemetan azaleratzen dena.

Gaur egun indarrean den amodio erromantikoarena oso gauza berria da. Haren aurretik ez zegoen amodiorik? Ikertzen baduzu iraganean, ohartzen zara poesia proventzarrak ez duela zerikusirik amodio erromantikoarekin. Hitza bera da, baina hitza da gauza komun bakarra. Liburuan badago maitasunaren kritika bat. Kritika bai, baina ez iritzi negatibo bat dagoelako, baizik eta ikerketa bat dagoelako. Tradizioan dauden amodiozko poema gehienak heterosexualak dira. Salbuespen batzuk salbu, garai klasikoko Antologia palatinoa, adibidez. Nik amodiozko poema pilo bat irakurri ditut, eta batzuetan topatu ditut nik gaur egun erabil ditzakedan baliabideak. Poesia proventzarrean, bai. Shakespeareren poemetan, ez asko.

Esan duzunez, ez duzu sinesten maitasunean. Zer paper du amodioak zuretzat?

Nik ez dut sinesten amodio erromantikoan. Orain uztartu nahi dugu sexua, ezkontza eta amodioa pertsona bakarrean, eta hori historian erromantizismoarekin hasi zen. Tradizio proventzarrean inori ez zitzaion bururatzen ezkontza eta sexua nahasterik! Oso gauza ezberdinak ziren haientzat. Amodio erromantikoak badakigu zer tradizio duen literaturan, oraindik bizirik dago, eta denok entzuten dugu abestietan eta alde guztietan. Erromantizismo hori sentitu ez duten literatur tradizioetan nola sentitzen zuten sentimendu hau? Hori ikertu nahi izan dut. Petrarkaren amodioak eta amodio erromantikoak ez daukate zer ikusirik.

Maiz hurbiltzen zara tradiziora, baina problematizatu egiten duzu hurbilpen hori. Arrosak aipatzen dituzu, zisneak, tximeletak… Baina bada poesiaren gehiegikeria horiekiko ironia puntu bat: «Bihotz gehiegi dago maitasun poemetan,/ ematen dute sendagile poeta askok/ edo harakin eskuak odoleztaturik».

Gaur egun horregatik dio jendeak beldurra poesiari, gehiegikeria horiek egon direlako. Poesia oso gutxi irakurtzen duen jendeak uste du poesia oraindik hori dela; arrosak, sentimenduak, itsasoa, bihotzak… Nik uste dut dibertigarria dela horrekin jolastea. Gainera, batzuetan badira elementu batzuk ez dakizunak poesian nola sartu. Tximeletak, esaterako. Nik idatzi nahi nuen horretaz, banuelako sentsazioa beti nituela tximeleta zuriak ondoan. Poesia gorrotagarri horren bidea ezagutzen dugu zein den tximeletez hitz egiteko; hitz ederrak jarri, animalia horien edertasuna azpimarratu… Gaur egungo poesian hori ez da nahikoa. Hori da kaka bat.Egia da jendeari gustatzen zaiola itsasoa ikustea. Baina nola adierazi hori? Nola esan triste zaudela? Ni oso kontuz ibiltzen naiz gauza horiek poema batean esan behar ditudanean. Nik badakit zer ez zaidan gustatzen. Mundu guztiak ezagutzen du tristezia sentimendua, eta, beraz, ez litzateke hain zaila izan behar jendearengana heltzea triste zaudela esanez. Baina topikoak metatu egin dira, eta triste zaudela esanez gero, gera zaitezke barregarri. Nik irakurtzen badut poeta bat esaten didana triste dagoela eta itsasoari begira dagoela…, ba ongi iruditzen zait, ados, ongi, baina joan dadila psikologoarengana! Noski, ni ere triste egoten naiz batzuetan. Baina nola adierazi hori? Poesiak ikerketarako aukera handia eskaintzen du. Nola esan. Hori da problema. Ni ez naiz lehena triste nagoela esaten, eta hitz propioak aurkitzea oso zaila da. Eta tradizioa ezagutzen ez baduzu arriskua duzu berriak diren gauzak esaten zabiltzan ustetan hanka sartu, eta zuk esaten duzuna beste norbaitek orain dela berrehun urte zuk baino hobeki esan izana.

Bizitza= artea. Hori da liburuko lehen atalaren titulua, eta, diozunez, artea balitz bezala bizi nahi duzu bizitza. Zer esan nahi duzu horrekin?

Alde batetik, dandyen pentsamendua dago. [Paul] Verlaine, [Charles] Baudelaire eta Oscar Wilderena. Haientzat, artelana bezain inportantea zen bizitza. Zure bizitza artelan bat balitz bezala lantzea proposatzen zuten haiek. Eta [Michel] Foucaulten ildoa dago bestetik. Norberak eraiki eta gobernatu behar duela bere bizitza proposatzen zuen horrek. Eta bi tradizio horiek uztartu nahi izan ditut nik. Bizitza eraiki egiten dela esan nahi izan dut. Ez duzula identitate finko bat. Nortasuna eraiki egiten dela. Landu egiten duzu. Inportanteena ez da zer naizen, baizik eta zer izan nahi dudan.

Luis Cernuda poetari buruzko poema luze bat baduzu heriotzari eskainitako Requiem izeneko hirugarren atalean. Zera diozu: «Begirunea izan daiteke, harrokeria,/ beti pentsatu izan baitut amestu zenuen/ poeta izan naitekeela». Zein da Cernudarekin duzun harremana?

Cernudak garai batean pentsatzen zuen inork ez zuela kontuan hartzen, eta egia zen neurri batean, azken urteetan errekonozimendu moduko bat jaso zuen arren. Horregatik pentsatzen zuen berak egiten zuenak ez zuela irakurlerik bere garaian. Baina izango zuela etorkizunean. Badu A un poeta futuro izeneko poema bat (Etorkizuneko poeta bati), eta ni beti sentitu naiz oso identifikatuta horrekin. Horregatik joan nintzen haren hilobia bisitatzera, eta hori kontatzen du poeman.

Poeta izendapena ez zaizula oso eroso diozu poema batean. «Askotan ez dakit zerk lotsarazten nauen gehiago,/ poeta hitzak edo maritxu hitzak». Lehen aipatutako gehiegikeria horiengatik da?

Poeta zarela esanez gero, jendeari berehala datorkio lorez eta tximeletaz betetako irudi hori. Baina poesia hori baino gehiago da. Jendeak, ordea, hori nahi du, neurri batean. Modan daude oraindik sinplekeria horiek. Ni ez naiz inoiz sentitu identifikatuta horrekin. Nire inguruan, umetan, norbait baldarra baldin bazen burla gisa esaten zioten hobe zuela poesian aritzea. Niri poeta hitzak ematen dit erreparoa.

Eta oraindik ez dituzu bakeak egin hitz horrekin?

Bai. Poesia liburuak dira idazten ditudanak, eta onartu egin beharko dut poeta naizela. Zer egingo diogu. Baina oraindik ere badira poetak esaten dutenak poesia ez dela literatura. Gauza horiekin haserretu egiten naiz. Poesia da literatura genero bat, ez besterik. Bere bidea duena, eta bere ibilbidea egin duena poesiaren historian, eta horregatik egungoa ez da XIX. mendeko poesia. Baina gogoratzen naiz hemen bertan, Donostian, poeta batek esan zuela poesia ez dela literatura. Poesia dagoela literaturatik harago. Ume baten begietan edo agure baten begirada galduan poesia gehiago dagoela poesia liburu askotan baino… Ni haserretu egiten naiz horrekin.

Gorputza da oso presente dagoen beste gai bat. Eta nik uste dut bi poema klabeak direla. Zahartuz doan berrogei urteko gorputzari idazten diozu haietako batean. Eta bestean zera diozu: «Gizon izerdi usain gozoa/ duen liburu hau irakurri». Oso presente dago gaia beti.

Oso inportantea da, bai. Nik ez dut sinesten arimetan, eta, beraz, zu zara zure gorputza. Ez da gorputz estatiko bat. Zu zaren guztia zure gorputza da. Lehen poeman esaten dut «inork ezin ulertu/ itsasertzeko kanposantuei/ genien maitasun eroa». [Paul] Valeryren Le cimetière marin izeneko poemari egindako keinu bat da. Hor argi dago ikuspegi materialista bat. Hor esaten du gorputzarekin batera arima ere hiltzen dela. Nahi nuen nik ere materialismo hori argi agertzea nire poemetan. Azkenean harremanak edukitzen dituzu beste gorputzekin. Niri gustatzen zait ikuspegi hori. Eta, gainera, gaur egun gorputzari buruz nagusi den ikuspegiak ere bestelakoa behar lukeela iruditzen zait.

Bitan esan beharra deitzen da liburua, eta poemetan ere maiz darabilzu errepikapenaren ideia. Eta, funtsean, hori dira erritoak ere: errepikapenak. Inpresioa izan dut, behin arima eta eternitatearen ideiak tartetik kendu dituzula, ez ote dituzun errito horiek proposatzen ordezkotzat. Ia terapia gisa.

Bai?

Azken-aurreko poeman hileta batek luzeegi jotzen duela kexuka ari diren lagun batzuekin haserretzen zara, adibidez .

Jendeak heriotza ez du ikusi nahi. Gogaikarria da heriotzaren gaia. Lehen baziren sinesmen batzuk, eta baziren haien inguruan antolatutako errito batzuk jendea kontsolatzeko. Nire lagun bati orain gutxi hil zaio arreba, eta kexu zen: «Kristauek badute non kontsolatu, eta nik ez!». Aurkitu behar da bide bat horretarako. Bizitzaren ostean zure parte batek bizirik jarraitzen duenik sinesten ez baduzu, heriotzari buruzko bestelako hausnarketa bat egin beharko duzu. Niri gustatzen zaizkit erritoak. Pizten ditut kandelak elizetan eta halakoak. Erritoak ematen dizu parada zeure buruarekin bakarrik egoteko. Geldiune bat dira eguneroko bizitzan. Eta beharrezkoak dira. Hori da inportantea. Eta geldiune hori edo betetzen duzu sinesmenez, edo hutsa da. Eta beldurgarria da huts hori. Horri buruzko gogoetarik ez da egiten gaur egun. Erromatarrek ez zuten paradisuaren ideiarik, eta hori zen filosofoen lanetariko bat. Heriotzari buruz gogoeta egitea. Niri gai hori interesatzen zait. Heriotzari buruzko pentsamenduak. Horregatik daude hainbeste poema heriotzari buruz. Hil egingo gara. Hori da egia handi bat, eta aurre egin behar zaio horri.

Ez ote da errezo garaikide liburu bat zurea ere?

Tira...