Itsasoa ikusten da Jose Antonio Sistiaga (Donostia, 1932) eta Catherine Rodieren Ziburuko (Lapurdi) etxetik, aldapan den errepidearen albo batera. Zeruarekin berdintzen duen urdin bat ageri du BERRIArekin hitzordua egin duen bazkalostean. «Zortekoak zarete, beste distira bat du etxeak halako egunetan», dio Rodiek harrera egin artean. «Sisti, hemen dira», deitu du gero, eta etxeko txapinetan eta pauso txikiz agertu da margolaria bestaldetik, lurrean zein hormetan ahal beste koadro eta gainazal lau oro liburuz goraino dituen egongela epelera.
90 urte beteko ditu maiatzean, eta «ezagun da», dio Rodiek. Gelditu dira hamabost segundotik gorako isiluneak grabagailuan, «ez daukat erantzunik» literalak, baina argiuneak ere izan ditu solasak, eta, pinturari buruzko literaturaren aldean, pintatzearen ekintza defendatu du Gaur taldekoen artetik bizi den bakarrak. «Oteizak jarri zion izena, baina nirea izan zen ideia; egun bakarrean abisatu genituen kide guztiak», oroitu du. Atzera begirako zabala du ikusgai orain, Donostiako Kutxa Kubo aretoan; koadroak zein filmak, artistaren naturarekiko begiradan ardaztuak.
Egunerokoa nola daramazu?
Donostiara pintatzera joaten nintzen garaiaren aldean, okerrago, bistan da. Orain tailer hura itxita dago, eta beste bat utzi didate Irunen [Gipuzkoa]. Ez omen zait gidatzea komeni, ordea, eta dena zailtzen du horrek. Etxean ere margotu izan dut, baina orain burua beste gauza batzuetara daukat. Eta hemen egoten naiz, prentsa begiratzen, koadroak... Velazquezen hau, adibidez [egurrezko mahai luzean, prentsa eta paper mendi artean dauka]. Margolaria banaiz, koadro honi esker naiz: Velazquezen Bredako errendizioa.
Nolatan?
Umea nintzela, koadro horren kopia bat ikusi nuen Linazasoro medikuaren etxean. Gurasoen laguna zen, eta erdizka irekita zegoen ate baten atzean ikusi nuen behin. Gizon bat beste bati giltza bat ematen ikusten nuen, eta besteak ez ziola inoiz hartzen; joaten ginen bakoitzean ikusi nahi izaten nuen, ea halakoren batean hartzen zion. Umeen gauzak. Linazasororen aitonak egindakoa zen, eta haren margo kaxa bat oparitu zidaten. Hala erabaki nuen margolari izan nahi nuela.
Ia zortzi hamarkadako lana bildu dute orain Kutxa Kubon. Zer inpresio eragin dizu ikustean?
Pentsatu dudana da eskerrak oso areto handia den eta mota askotako koadroak sartu ahal izan diren. Nik hiru metro eta erdiko edo bost metroko koadro gehiago nahi nituen; hemen berrogei bat izango ditut, kiribilean gordeta. Baina, tira, gustatu zait nola gelditu den.
Hurbilekoa duzu Jean-Michel Bouhours komisarioa. Lagundu diozu erakusketa prestatzen?
Jean-Michelek nire film luzearen [...ere erera baleibu izic subua aruaren...] kopia bat erosi zuen Pompidourako, hango zuzendaria izan zenean. Ordutik ezagutzen dut. Oso maiz izana da hemen, eta obrak askotan ikusi ditugu elkarrekin. Hala ere, libre utzi dut. Logikoa da; erabaki batzuetan nik ez dut zertan sartu.
Naturarekiko zure begiradan jartzen du fokua erakusketak, zeina Bouhoursentzat «ageriko hari eroale bat» den zure obran. Oinarrizko behatoki izan duzu?
Egiten dudan denak dauka lotura estua naturarekin, baina ez naiz harago kezkatzen, hori gogoan margotzen dut, eta listo. Jean-Micheli bai esan nion bazuela titulua [De rerum natura] frantsesez edo euskaraz jartzea, nahiz eta nik euskaraz ez jakin; nahiko nuke.
Berezia da erakusketako txoko bat, hamar urteko aldea duten zure bi lan alboz albo erakusten dituena: Amaran egina, guztiz figuratiboa bata; paisaia erabat abstraktuki erakusten duena bestea. Nola izan zen aldaketa?
Parisen nengoen orduan... Fase aldaketak gertatzen dira nik kalkulatzen dudanean nire pinturaren fase bat ja geldi utz dezakedala, eta beste obra batzuekin segitu.
Talka handia zegoen Donostiako eta Parisko giroen artean?
Niretzat bai. Egunero-egunero pintatzen denean, berez etortzen dira jauziak. Adibidez, hor beheko koadro hori Txinako tintarekin egina dago, goiko erretratu hori Amable da [Arias], behekoa imajinatutako margolari bat... pintura batekin egina, nola da... ez da tinta, ez olioa... gouachea. Estiloa garatzeko modu horiek eguneroko egitetik sortzen dira, lanak behartzen zaitu; behartu ez, bideratu egiten zaitu beste leku batera.
Materiari lotutako hainbat kontzepturi segika (partikulak, argia, abiadura...) erretratatu izan duzu paisaia. Har daiteke haren gutxieneko eta, aldi berean, gehienezko adierazpen gisa?
Bai, bada hori pixka bat. Baina margotzera noanean saiatzen naiz ez izaten ideia zehatzik gogoan; egitean sor daitezela aldaerak. Film luzea egin ostean, Juan Uhartek esan zidan ea onartzen nuen 17 metro eta erdiko koadro bat margotzea. Baietz esan nion, 35 milimetroko zerbait margotzetik nentorren! Baina gero hiru hilabete egon nintzen tela zuria Kursaaleko horman iltzatuta zegoela, erabaki nuen arte gai nintzela halako neurri batean sartzeko, naturalki, aurrez ezer probokatu gabe. Egin nuena izan zen: hiru metro margotzeko beste olio diluitu prestatu plateretan, pintzelak sakabanatu lurrean, eta zatika joan, jatorrira itzuliz [azazkalekin trazuak balira lez indarrez markatzen ditu lerroak mahaian].
Margotzeko unean etorri behar zuten ideiek...
Bai. Ezin nuen esan: «Hemen berdea falta da». Bizitzeko oso intentsua izan zen, egiten ari nintzenarekiko erreakzio oso negatiboa sor baitzezakeen. Hondarribian [Gipuzkoa] bizi nintzen orduan, eta biharamunean itzuli eta onartu egin nuen emaitza. Dena zegoen egina uneko abiaduran. Ekintzak berak esan behar du, horrek erantzuten dio nire pinturaren ulerkerari; ez dut margotu nahi aurrez imajinatu dezakedana. Ez da zer ateratzen den, baizik nola egin den.
Sormen krisi batean zeure burua grabatu zenueneko film bat ere bada erakusketan. Nola egin izan diezu aurre halakoei?
Ez dakit. Pinturatik kanpo izan ditudan arazoek ez dute ezertarako ere kontatzen nire lanean. Ezin badut margotu, utzi egiten dut, eta itzuli egiten naiz gero. Tarte horretan okupatuta egon behar dut, irakurketan edo musika entzuten, batez ere. Gurasoen etxean musika asko entzuten zen; badut Raveli eskainitako koadro bat ere hemen. Baina musika beti da aurretik edo ondoren: lanerako isiltasun osoa behar dut.
1956an etena egin zenuen pinturan, ikerketa esperimentalean jarduteko. Ordukoa da Adierazpen Askeko Lantegia, Artiumeko Pentsatzeko leku bat. Arte eskola eta praktika esperimentalak Euskal Herrian 1957-1979 erakusketan ageri dena orain. Zer utzi zizun esperientzia hark?
Tailer hartan nik nahi nuen bakarra izan zen 4-14 urteko haurrek benetan nahi zutena adieraz zezatela. Ez zedila egon kontrolik nire eta Estherren aldetik [Ferrer]. Ezer galdetzen bazuten ez genien erantzunik ematen; eurek bilatu behar zuten erantzuna, modu horretan soilik delako bat bere lanaren egile. 4 eta 6 urteko anai-arreba batzuekin oroitzen naiz; 4 urteko neskatoak kontzentrazio eta akzio gaitasun ikaragarria zuen. Freneten ildotik, defendatzen genuen umeek ez zituztela izan behar ideia finko batzuk, nolabaiteko klasizismo bati erantzuten ziotenak. Eskoletako arduradunek ez zuten ulertzen.
Arte Ederren fakultateez ere oso kritiko hitz egin izan duzu.
Ez zaizkit inoiz interesatu. Parisen amaren lagun pintore baten etxean bizi izan nintzen. Hango Arte Ederretan sartzen lagundu zidan, baina hilabete eta erdiz baino ez nintzen egon. Han egiten nuena egina neukan San Telmo museoko koadroak kopiatzen. Niretzat hori zen ikasteko modua, eta ez irakasle baten teknikari segitzea. Museo xumeenetan ere beti daude kalitatezko obrak, eta nahiago izan dut horiek izan irakasle. Are, nahiago dut koadro baten irakaspena, koadroa egin duenarena baino.[Rafael Ruiz] Balerdi hala ezagutu nuen, 14 bat urterekin, museoan kopiatzen. Horrek irakasle baten azalpenek baino gaitasun hobea eman zigun gauzak ulertzeko.
Eta zeluloidea margotzen hasteak nola eragin zizun?
Ez dakit esaten. 1968an deskubrimendu bat izan zen niretzat zeluloidea margotu zitekeela jakitea, Parisen zinemara joan eta pelikularen aurretik pintatutako film labur bat bota zutenean. Txinako koloretako tinta erosi eta hain euskarri mehea pintatzea bera interesatu zitzaidan hasieran; baina materiala da aldatzen dena: beste guztia berdina da niretzat. Berdin jokatzen dut kartoia, tela edo zeluloidea izan margotzen dudana.
Zer ikusten duzu 70 minutuz pintura mugitzen ikustean?
70 minutu pintura mugimenduan eta isiltasunean. Loreak hazten ari diren lorategi bat bezalakoa da. Begira adibidez horra [parez pare duen leihoa seinalatzen du, hiru lore hori ikusten dira eta txori bat mokoka inguruan]. Duela hamar bat egun lore zuriak ziren, baina horiek hil eta lore horiak agertu dira. Hori naturak egin du, eta nik pentsatu behar dut nola egin dezakedan hori, baina neure buruari iruzur egin gabe.
Zer litzateke iruzur egitea?
[Isiltasun luze bat]. Hori da mundu bat bere ni propioa duena, eta nirea da beste bat; iruzur egitea hori ez onartzea litzateke.
«Jainkorik gabeko espiritualtasunak» zure obra blaitzen duela dio Bouhoursek; Esther Ferrerrek, aldiz, kontenplaziorako tempo hori desagertuz doala esan izan du. Egungo mehatxuetako bat da?
Mehatxua zeinentzat? Ni koadro handi bat pintatzen ordu erdi egon naiteke, eta txiki bat pintatzen hilabeteak. Hori ez dut erabat nik kontrolatzen. Baina mehatxua publikoarentzat bada... ba, espabilatu daitezela; ez dut modu txarrean esaten. Nik ez daukat arrastorik egiten dudanarekiko interesik ote duten. Publikoaren ardura batez ere bere desirekikoa da, nola garatzen dituen horiek.
Irakatsi dizu ezer pinturak inguratzen duen munduaz?
Ni hemen bizi naiz, eta nahi dudana da inork ni ez molestatzea. 40 urtetik gora daramatzat hemen bizitzen; ez dut zaratarik egiten, eta uste dut ez dudala inor molestatzen. Pareko etxean egon zen txakur bat zaunka batean hasten zena ezer entzuten zuen aldiro. Jasangaitza zen. Beraz, hori esango nizuke: isiltasunaren garrantzia irakatsi dit.
[Elkarrizketa bukatutzat jo eta hizketan segitu du jarraian]: «Txori bat edo bi ikusten dituzu hor? Bi daude, arra eta emea. Badaude txikiagoak atzean bizi direnak, eta handiagoak horko arroka batera hurbiltzen direnak. Guztiz dira beltzak. Laster joan egingo dira, eta udazkenean itzuli. Izugarri gustatzen zait haiei begira egotea, nola mugitzen diren».
