«Ez dakit hizkuntzak ez ote nauen ni menderatzen nik bera baino gehiago»

Euriaz poemak egiten dio irakurleari harrera Jose Luis Otamendiren Landura (Susa) liburu berrian. «Euria izateko ikasi:/ arnasa/ lurrun/ landura izan aurrena/ eta ohartu ez, tanta baten baitan hazi eta/ tanta-herri bateko tanta bilakatu gero,/ hoztu ahala/ onenean izar izatera etorri/ edo mulko dardaratien tribuko/ hodei zurixketan,/ aire isilaren beso artean/ astiro piririka erori,/ haur baten ilajean trabatu eta/ azkenean harridura espazio bat busti// euria egiten bizi/ euria egiten bizi». Hala ari du, berunezko zeru pean, idazleak BERRIA hartu duen egunean. San Agustin kulturgunean sartu, hura jaio zen etxetik metro gutxira, eta haurrak zaintzen eta egunkariak irakurtzen ari direnak agurtzen egin du mahairako bidea. Aurreratu egin zaio zerbitzaria: «Kafe hutsa, ezta, Oto?».

Garai berri batean heltzen da liburu bakoitza, eta, dioenez, beti saiatu da aldian aldiko une horri «erantzunen bat» ematen Otamendi (Azpeitia, Gipuzkoa, 1959). «Badakit, orokorrean, antzeko galdera eta kezken inguruan mugitzen naizena, baina aldiro birformulatu egingo banitu bezala da. Ardura nagusia izaten da ea ñabardura desberdinen bat emateko gai naizen unean bizi dudan horri». Bizitzako kosketan aldi berri batean dago orain —«lan ordainduaren zamatik libre, erretreta hartuta»—, eta eguneroko berri bati heldu dio, baina irakurtzeko, idazteko ohiturak ez ditu askorik aldatu. «Lan bat egitera jartzen banaiz, denbora gehiago eskaini ahal diot orain, beste patxada bat. Hala eta guztiz ere, kaotiko samarra naiz eguneroko bizimodua antolatzeko orduan».

47 poema bildu ditu liburu berrian, neurri luzekoak, oro har, eta, egilearen begietara, «ezpal ezberdinekoak» direnak. «Badira hasi eta buka hari bati lotzen zaizkionak; kontrasteekin eta irudi metaketarekin jokatzen dutenak... oso jazzistikoak izan daitezkeenak, surrealistak ia; etauste dut lirikotasun printza batzuk geratzen direla oraindik ere, oso bakanak izanagatik».

2019koa du aurreko lana, Disoluzio agiriak (Susa), eta ordutik hona sortutako testuekin egindako «metatze eta mamitze lana» biltzen du bilduma berriak. «Ekintza eta arnasa poetikoaren batasunari eustea» izaten du kezkagai bilaketan. «Nola ekarri egindakoa diskurtso batera, dena oso nahasgarri gertatu gabe». Nahiz eta oraingoan giro lanbrotsu hori izenburura eraman duen idazleak, sasoiaren ezaugarrietako bat delakoan lausotasun hori. «Xabier Gantzaraini irakurri nion hitza [landura]; pittin bat liluratu ninduen hasieratik, eta izenburura arrimatzen joan naizen heinean, joko bikoitzerako aukera eman dit: kanpoaren eta barruaren arteko muga lauso bat eratzen du; argiak zeharka dezake, baina, aldi berean, harengandik babesten zaitu, eta segurtasun faltsuen ilusio bat sor dezake. Tenka hori islatu nahi nuen».

Harengan ez da ohikoa, baina poemak ez ditu ataletan banatu oraingoan. «Garaia nola bizi dudan islatzeko, egokiago zetorren dena nahaste-borrastean ematea», azaldu du, eta «aldiberekotasuna» aipatu du sasoiko beste ardatzen artean. «Hainbeste errealitate batera gertatzeak sortzen du gugan halako zorabio eiteko bat; uste dut liburuan badela horren arrastoa». Bide horretatik, esan du trafiko handiko errepide baten gisakoa begitantzen zaiola maiz pertsonen zoria. «Espazio eta denbora berean, uneren batean, bat egin dezakegu, edo ez. Errealitate paraleloak, tangentzialak, simetrikoak edo kaotikoak egokitu dakizkiguke —bakoitza beti berea baino ez duen eremu espazio tenporalean—, baina tarteka elkarrenganako ateak zabalik dituztenak».

Herriaren lotura

Kapital publikoa-tik (2014, Susa) Disoluzio agiriak-era jauzi nabarmenagoa egin zuen ziurrenik egileak, azken horretatik Landura-ra egin duena baino. Erregistro «intimoago bat» da aurrekotik hona mantendu duena. «Gaztetako liburuetan ni horrek presentzia handia zeukan; gu batek dantzatu izan nau aurrerago hainbat alditan, eta hemen bada nitasunerako buelta bat». Hain justu, alderdi pertsonalak eta kolektiboak «harmonizatzeko ezintasuna» da liburu guztia zeharkatzen duten harietako bat, egilearentzat. «Bi paretaren arteko joko horrek asko mugitzen nau; hortxe topatzen ditut oso nabarmen nire kontraesanak». Sortzailearen jardunera ere zabaldu du galdera [duda egin du hitzik egokiena sortzaile ote den; irriz, «produkzio inefablean ari garenak» esan du gero]: «Jendarteari zerbait eskaini nahi dionaren aldetik, zein da egiteko pertsonala eta zein kolektiboa?». Eta erantzun posible bat zirriborratu du: «Inori zerbait eman behar badiozu, lan modu hau ahal duzun ondoen egiten saiatzea bada duzun ardura bat, hori eskatzen du, gutxienez, jardun honek; baita banitatea eta egoa kudeatzen saiatzea ere, eta, komunitate baten barruan gauden heinean, zerbait ona opatzea, borondate onekoa».

Ez da ausazkoa Otamendik komunitatea aipatzea. Hura oso presente duten idazleetako bat da, eta horren adierazle izan daiteke, akaso, azken urteetako poesia liburu gehientsuenetan ez bezala, herria hitza bera maiz agertzea haren olerkietan. «Non bizi norekin/ erabaki daiteke hein batean/ jendeak baina noizbait/ jendearen alde urririk egin duelako/ eratzen dira herriak» dio, esate batera, Non jaio poemak. «Zer diozu, zaharregia dela hitza?», galdera galderari. «Agian higatuta egon daiteke, dagoeneko beste asko bezala, baina ni lotzen nau, eta nahi nuke gaur egunera ekarri. Hainbat borondateren bilgunea herria-n ikusten dut oraindik errazen».

Ageri dira lan berriko poemen artean, halaber, beste garai eta beste gu batzuen katalizatzaile izan daitezkeen leloak ere; herriak ez du barkatuko, gora euskara batua, gora Euskadiko langileria, eta beste. Horiek 2023an ahoskatzean zer entzuten den aditu guran balebil bezala poeta. «Garai batean puri-purian egondako lagin batzuk gaur egungo izan nahi duen diskurtso batera ekartzeak kontrastea sortzen du, eta gustatzen zait horrekin jolastea. Badu ironiatik ere, askotan ideologiak baino askoz garbiago definitzen baikaitu geure klase posizioak, eta bada zein aldarte sozialetatik gatozen oroitarazteko modu bat ere». Testuari «beste ezpal bat» txertatuta, idazketan aurrera egiteko mekanismoak ere badirela dio. «Diozu: 'Ea hau hemen sartuta nondik ateratzen den...'».

«Mundu zahar baten amiltzearen lekuko naiz». Edo «Ziklo baten azkena zer den/ ez nuke ahaztu behar». Aldi baten amaieraren kontzientziak ere blaitzen du Landura. Ez da berria hori egilearengan, baina, dioenez, pandemia tarteko izan duten azken urteek azpimarratu diote aurretik zekarren sentipen hori. «Berriz ere mundu mailako gatazkaren itzala bizi dugu egunerokoan. Egia da gertuan harrapatzen gaituenean konturatzen garela, lehen ere hamaika egoera latz badaudelako, baina ez dakit; apokalipsiaren lau zaldunak —konkista, gosea, gerra eta heriotza— beste batzuetan baino solteago dabiltzala dirudi».

Arreta Euskal Herrian jarrita, borroka armatuaren zikloa itxi osteko galderak ere sumatzen dira liburuan, eta, baietz dio idazleak, aldi horrek utzitakoaz ardura hartzeko beharra sumatzen duela. Oraindik, akaso, ikuspegia murritzegia dela esan arren, «noraez moduko batek» hartuta antzematen du inoiz ingurua. «Krisi klimatikoak, ekonomikoak... zurrunbilo batean harrapatuta gauzkate, eta, komunitate gisa nor izan nahi honetan... nondik jo? Ez dakit oso isilean ez den pasatzen hainbat gauza. Nik plaza hau eskaintzen didaten zortea dudanez, gustatzen zait gure errelatoaren pintzak uztea. Hor ahots koxkor bat izateko zoria baldin badaukazu, merezi izan dezala elur zelai eder hori oinatzez narrasteak. Horri forma bat bilatzea da nekeza».

Ezkutuko erritmoak

Hain justu, forma bilatzeari lotuta, aitorpen bat errepikatu du idazleak solasaldian bizpahiru aldiz: «Nahiago nuke gauzak argiago esaten baneki». Poemak «ekintza batasuna» eta liburuak «arnasa poetikoaren batasuna» behar dituztela argi ikusten du, baina zalantza du «borroka estilistiko horretan» zenbateraino kontrolatzen duen berak tresna: «Ez dakit hizkuntzak ez ote nauen ni menderatzen nik bera baino gehiago. Askotan pentsatzen dut tresna behar lukeen horrek ez ote zaituen eramaten zuk beste ñabardura batzuk ezarri nahi zenizkiokeen tokira ez, baizik eta beste batera. Borroka zoragarria ere bada; onez etsiko ez baduzu ere, amore eman behar da».

Haren poemei darien kadentziak ezaugarritu izan du, hain justu eta batik bat, Otamendiren ahots poetikoa. Irudi lezake, zenbaitetan, mezu aratz bati bainoago, hitzek sortzen duten musikari zaiola, batez ere, fidel Otamendi. «Baliteke», dio. «Poesia izango bada, beti saiatzen zara musika bilatzen. Ni hasi nintzen garaian, musikak pisu handia zuen gazte guztion formazioan; lehenengo irakurraldiak datozkit, Jon Miranderen Oroituz-eta, bertsolaritzaren ekarria, elizako kantuak... Uste dut, jakin gabe ere, badirela neurri eta doinu batzuk barruan badaramatzagunak. Hasieretan begiratzen nion horri; gero ez dakit depurazio bat edo lanketa bat edo zer egon den, baina, neurri luzeagoetara etorri nintzenetik, beharbada niregan hautsiagoa da musika hori. Erreparatzen diot, ozen irakurri, hoskidetasunak entzun, barne errimak... baina, neurri batean, intuitiboa da. Poesiak badu hori: gure oinarrizko musiketara eramaten gaitu: taupadak, arnasa...».

Otamendik hamargarren poema liburua du Landura —Koldo Izagirrek apailatutako XX. mendeko poesia kaiera barne hartuta—, eta dio ez dela «hainbeste jabetzen» obra bat osatuz joatearekin. «Oraindik ez dut itxaropenik galdu iritsiko ote naizen gauzak argiago esatera, ulerterrazago... Ez, ulerterrazago ez da hitza. Edertasuna efikazia komunikatiboarekin nahasten dut askotan. Alde batetik, nahiago nuke gauzak gardenago esan ahal banitu; gertatzen dena da badirela gauzak ez direnak berez gardenak, neuk ere hain garbi ez dauzkadanak. Hemen egin dut gauzak xeheago esateko ahaleginen bat, ustez, baina gehienetan gogoak irudi eta burutapen bihurrietara eramaten nau».

Aipatu du poesia bere «konbikzioen segurtasuna kordokan» ezartzen dion jarduna ere badela. «Gaitz autoimmunetzat» definitu izan du: «Poesia gizakiok osatzen dugun nazio bakar horri mintzo zaio; zenbat eta beheragotik, hobeto niretzat».

Egindako bideari eta ibilian sumatutako aldaketei begira, besteak beste, feminismoaren eta bertsolaritzaren ekarria aipatu ditu, eta «pozgarritzat»jo euskarazko letrek izan duten garapena. «Garai batean baino askoz ugariago, aberatsago eta emankorrago iruditzen zait garai hau». Ezer okertu den galdetuta, berriz, giro orokorrera itzuli du gogoeta: «Jendartean sumatzen diren tendentziak. Pantaila baten atzean seguruago sentitzen gara, eta ni neu sentitzen naiz pertsonen kontrako jendarte baten konplize. Gu, garai batean, positibismoaren ajeak harrapatuta bizi ginen; bere zikloekin, baina espirala, gutxienez, goranzkoa izango zela pentsatzen zen; hori oso kolokan dago orain».