«Euskaraz jakin gabe abestuta, haren kopia hutsala egiten da»

Zuberoan kantuaren eta dantzaren transmisioa izan den arren, Maika Etxekopar abeslari eta antzezleak ez du uste luze iraungo duenik (Gotaine-Irabarne, Zuberoa, 1987), abestu eta dantzatu egiten dutenetako askok ez dakitelako euskaraz. Publikoaren barrenera iristeko, beharrezko ikusten du hizkuntzaren ezagutza. Pastoralen kodeak moldatzea ere bideragarri ikusten du. Hitzaldia eman zuen, atzo, Mintzola fundazioak antolatutako Ahoa bete hots jardunaldietan, Villabonan (Gipuzkoa).

Urez beteta dagoen bainu batekin alderatu duzu Zuberoako transmisioa, baina nonbaitetik ihes egiten dio urak. Zergatik egiten dio ihes?

Gaur egun baditugu gauza anitz, gureak eta kanpokoak, eta horien nahasketak betidanik izan dira. Baina ez dugu hainbesteko beharrik, beharbada, gauzen berriz kantatzeko. Lehen, gauzek irauten zuten gehiago, edo irauten ez bazuten asmatzen genituen. Ordea, orain iruditzen zait gauza gehiago entzuten direla, Interneten bidez edo musika grabatua entzunez, baina azkenean ez ditugu hainbeste gureganatzen. Entzun bai, baina ez ditugu guk abesten, ez dugu zuzenean norbait entzuten, ez dugu guretzat hartzen. Horretarik heldu da euskara galtzen ari dela Zuberoan.

Baina zenbait kultur adierazpidek ia ukitu gabe iraun dute: pastoralak, adibidez, sendo ikusten dira.

Sendoak baino gehiago, handiak dira. Ematen du oso forma onean direla, tenplu onean, baina hori ez da osasunaren marka. Erran nahi du zerbait gure gizarteaz, baina gure kulturaz eta hizkuntzaz ez du deus erran nahi; alderantziz, pastoraletan parte hartzen duten jende gutxik daki euskaraz; maskaradetan zailago, proportzioan jende gehiagok behar duelako jakin euskara. Pastoraletan euskara jakin behar dutenak obra interpretatu behar dutenak dira, haiek derrigor ulertu behar dutelako. Herri gehienetan zaila da aski euskaldun atzematea bi antzezpenetarako.

Kantuak eta dantzak jarraitu badezakete euskara jakin gabe, non gelditzen da, beraz, haren garrantzia?

Kantu batzuetan egin ahal da euskaraz jakin gabe; arazoa, ordea, beste bat da: abestia beste kopia hutsal bat bilakatzen dela, eta, beraz, horren zati bat ez da barneratzen.

Hori aldatzeko aukerarik ikusten duzu?

Amaren Alabak-en, justuki, horretan jartzen dugu azentua, jendea ohar dadin badela desberdintasun bat euskara dakien batek kantatzen duenean eta ez dakienak kantatzen duenean. Kantu batzuk sortzen ditugu aski sinpleak, esaterako. Beste abesti batzuek eskatzen dute hitzetan sartzea, eta hitzek agintzen dute melodia. Zuberoan badugu mintzatzeko ere azentu bat, eta doinuek ere badute hori. Gaur egun sortzen diren doinu askok, berriz, ez diote batere kasurik egiten hitzen musikari, baina musika hitzetatik ere sor daiteke.

Eta Amaren Alabak-en ahalegin hori iritsi da publikoarengana?

Usu kantaldia hasten dugu, eta jendeak entzuten gaitu ahalegin berezirik gabe. Guk badakigu kantuan aski fite sortu behar dugula, edo hitzarekin joko bat, edo erritmoaren joko bat. Orduan ikusten dugu jendea ohartu egiten dela eta pentsatzen duela: «Hara, arreta jarri behar dut, ari direlako zerbaiten kontatzen». Hastapenean ez da konturatzen jendea; izan ere, talde gehiago igaro dira aitzinetik, eta entzun dituzte gauza politak. Gurekin, ordea, ez. Entzun behar dute hitz bakoitza, mezua ere baduelako.

Antzeko bidetik joanik egin zenuten Ederlezi pastorala. Pastoral klasikoaren aldean baditu aldaketa batzuk.

Hartu dugu behar genuena pastoral klasikotik, eta horiek garatu egin ditugu. Kontatzen den bohemioaren istorioak ere elikatu egiten du. Pastoral idatzietan bada beti errejent bat, oholtzan, errateko urdinak edo gorriak sartzen ahal diren. Hark du zuzendu. Gure pastoralean, baina, errejenta bufoi bat zen, eta falta ziren pertsonaien azalean jartzen zen. Horrelako kodeekin jostatu gara.

Nolako harrera izan du?

Ikuskizun gisa oso ongi hartua izan da, baina sortu du galdera: hori pastorala da? Batzuentzat biziki ontsa izanagatik, ez da pastoral bat, ez dituelako pastoral baten kodeak errespetatu.

Tradizioa moldatzeak galtzeko sentsazioa eragin du?

Jendea kasik beldur da gauza tradizionalak ukitzeko. Bada galtzeko arriskuaren beldurra, eta ez du uzten bere burua sortzen. Kulturarekin harreman lasaia dute, hargatik: euskaraz badakite, kodeak ezagutzen dituzte, kantatzen badakite... Barneratuta dute, baina gero, hori galtzeko beldurrik ez ukaiteko, geldirik gelditzen dira.

Ederlezi pastorala zure aita Mixel Etxekoparrek idatzia etazure ama Nicole Laugarotek zuzendua izan da. Transmisioa eta oinordekotza estuki loturik daude Zuberoan?

Ene kasuan bereziki bai, eta uste dut Zuberoako beste hainbat familiatan ere hala dela. Mikel Markezek lehen egin du euskal kantagintzaren errepaso bat; Zuberoan, ordea, pasatu gara horren ondotik apur bat. Niko Etxart bada, baina bestenaz atxiki da gazteek gehienik maite dutena ez da punka, zuberotar kantu zahar bat baizik. Horrekin ateratzen dute barruan duten guztia.

Zuberoan, hala ere, ez dira ikuskizun gutxi egiten.

Ikusgarri asko sortzen da, estilo askotarikoak, baina beti behar da zerbait, finko-finko mugitzen ez dena. Maskaradan, berriz, eszena berak dira, nahiz eta gidoia aldatzen den. Niri bitxia egiten zait beti gauza bera egitea.