«Euskara berreskuratzeko asmoz hasi nintzen idazten»

Sorkuntzan eta bizitzan autentikoa da Jose Enrike Urrutia Capeau (Iurreta, Bizkaia, 1954). Bere ibilbidean zortzi ipuin liburu argitaratu ditu, Pamielarekin, idazketa eta ilustrazioa uztartuz, eta gehienak Kuban sortu ditu; Francisco de Garayren urrea du izenburu azkenak. Karibeko irla honetan bizi da duela hogei bat urtez geroztik: hemen topatzen du inspirazioa. Orain Rafael Freyre izeneko herrian du etxea, baina Jururuko badia ikusgarria aukeratu du solasaldirako. Honaino motoan ekarri du Javierito Zaldivar gidari ausart eta bipilak, Capeauren Jururú liburuan agertzen den pertsonaia errealetako batek. Artistak gordin eta umorez berba egiten du, inguruotan hazten den karanbola fruituaren pareko azidotasunez.

Dagoeneko kubatar bihurtuta zaude, baina zu Euskal Herritik zatoz, Iurretako Ebro baserritik. Zelan gogoratzen duzu?

Nire umetako lekua da hori. Sasoi hartaz, batez ere, Ebrokoak gogoratzen ditut, auzoak. Esaterako, Jesus Mari Uribelarrea, txikitako nire lagun handi eta bakarra.

Zelan hurbildu zinen arte mundura?

Horretara, erraz. Durangora aldatu ginenean, gure aitak ikasteko gela bat prestatu zuen niretzat. Bazekien nik kristoren intelektuala izan behar nuela [barrez]. Baina behartu egiten ninduen kolegiotik etorrita hara joatera, beti jesarrita... Aita okertu egin zen, zeren ez zen modu egokia 7-8 urteetarako. Derrigorrez egon behar nuen ikasten, baina zer? Modu traketsa zen. Zer egingo nuen nik? Azkenean, neuk alderantzizkoa egiten nuen. Denbora pilo bat pasatu nuen hantxe, eta, zelan liburu ugari zeuden, entziklopediak-eta, irakurtzen hasi nintzen, liburuetako marrazkiak ikusten...

Beraz, horrela deskubritu zenuen pintura.

Aitak entziklopedia bat erosi zuen. Han ikusi nituen Tiziano, Rubens eta gehiago. Inpresionistekin liluratuta geratu nintzen. Gero, 12 urteetatik aurrera Frantziara bidali izan ninduten frantsesa ikastera, eta hango museoetan mila gauza deskubritu nituen. Hor hasi nintzen esperimentatzen. Lyonen nengoela, kalera atera ahal izaten nintzenean, gehienetan museora joaten nintzen. Behin, txekiar baten erakusketa berezi bat ikusi nuen. Espresionistak esaten zieten. Nik eredu hori hartu nuen, eta basajaunak eta antzerakoak egiten hasi nintzen. Hori guztia oso gazterik, 14 bat urterekin. Gogor ekin nion, eta orain arte. Aitarengatik karrera bat egin behar izan nuen, eta Zuzenbidea ikasi nuen. Baina nik banekien nire bizitza artearen bidetik eroan gura nuela.

Gaztaroan beste artista batzuekin nahastu zinen; adibidez, Pott bandakoekin.

Gehienbat, [Jose Julian] Bakedano da nire bizitzan garrantzizkoena. Hura ezagutzerakoan, nik buruan nituen ideiak gauzatzen lagundu zidan. Behartu bako zerbait izan zen: berak esaten zituen gauzak kontuan hartuta ikasi nuen. Durangoko Sorrento tabernan ezagutu genuen elkar. Bakedanok bazeukan ahalmen bat sortzaileak detektatzeko, aparteko begi bat, zeren Josebarekin ere [Sarrionandia] berdin egin zuen. Bakedano izan zen gure irakaslea. Bizi guztirako laguntasuna egin genuen. Pottekoekin Bilbon elkartzen nintzen, Arriagan.

Une hartan hasi zinen idazten aldizkarietan, ezta?

Bai. Gaztetan, euskara galdu ere egin nuen, eta horrek haserretu egin ninduen. Ez nuen ulertzen etxekoek zelan utzi zuten hori gertatzen. Horregatik hasi nintzen idazten, berriro ere ikasteko. Nire bizitzaren funtsa horixe izan da, euskararen berreskurapena. Gero, Anaitasuna aldizkarian idatzi nuen arteari buruz, erakusketen inguruan, esaterako. Pott aldizkarian zenbait artikulu surrealista idatzi nituen, zentzu handirik ez zutenak.

Eta lehen liburua argitaratzeko aukera heldu zitzaizun, Kadrila alegera festan da izenekoa.

Beti euskara ikasteko gogoz ibiltzen nintzen, eta, Iruñean bizi nintzenean, Iparraldeko euskara ikasten nenbilen. Txema Aranazek, Pamielako editoreak, esan zidan: «Aizu, egun osoan ikasten eta, ez al zaizu zerbait okurritzen idazteko?». Eta bueno, horrela hasi nintzen. XVI. mendeko istorio asko bilduta neuzkan, liburuan sartzeko modukoak.

Gero Sarrionandiaren ihesa etorri zen. Esan izan dute zuk ere baduzula ardurarik horretan.

Ez, nik ez dut horrekin zerikusirik. Eta edukiko banu ere, ez nukeen aitortuko. Ez, ez... Kontua da Josebaren eskapadatik egun batzuetara zerbait gertatu zela, baina ez du garrantzi handirik. Poliziak uste zuen neuk zerikusirik neukala, zeren hilero kartzelara bisitan joaten nintzen eta justu ihesaldiaren bezperako egunean ere han egon nintzen. Uste dugu grabatzeko tresnaren bat zutela, baina euskaraz ez zuten ulertzen. Gero, Ruperrekin [Ordorika] Bilbon nengoela, Poliziak harrapatu egin gintuen kalean. Guretzat gauza harrigarria eta arraroa izan zen. Oraindik ere oso ondo gogoratzen dut Ruperrek zelan erantzun zien poliziei, bere ohiko patxadarekin. «Gu intelektual mundukoak gara; hau margolaria da», esan zuen nigatik. Ruper beti izan da fenomeno bat. Libre utzi gintuzten.

Handik urte batzuetara, Kuban elkartu zinen berriro zure lagun Sarrionandiarekin. Badirudi planifikatuta zeneukatela.

Bizitzaren kontuak! Lagun bat Nikaraguan iheslari bizi izan zen, baina hango denbora baimena amaitu egin zitzaion. Kuban, unibertsitatean tesi bat egiteko aukera eman zioten, eta hona etorri zen. Beste lagun batek esan zidan hura laguntza beharrean zegoela, zerbait egin behar zela haren alde, eta justu nire aita hil zen une hartan. Eta esan nuen, banoa! Hilabete pare batez, irlari buelta eman nion. Habanan maitemindu, eta... Bisitan etorri, eta azkenean bertan geratu nintzen [barrez].

Habanatik Jururu herrixkara lekualdatu zinen, eta liburu bat dedikatu zenion. Zergatik?

Nire bizi etaparik onena izan zen. Zazpi urtez egon nintzen hemen. Begiratu ezazu [badia seinalatu du]: ikustea besterik ez dago. Margotzeko itzela da: koloreak, argiak... Halaber, jende asko ezagutu nuen.

Liburu horretan, pertsonaiak benetakoak dira, eta istorioak fikziozkoak. Pasadizo kubatar horietan, bizitzaren aldeko deia dago.

Horra, ikusi, hemen halaxe da. Hori idatzi nahi nuen. Gehienbat hemengo bizitza erakutsi nahi nuen, hemengo jendea zelakoa den. Hauexek dira nire lagunak, elementu batzuk de pinga! [barrez]. Egunero-egunero bizimodu berri bat hasten da haientzat; gaur ezin da jakin bihar zer gertatuko den. Jende honen bizimoduaren ezaugarri handienetakoa da.

Zer eman dizu zuri Kubak?

Jururun, esaterako, ilunabarrak itzelak dira. Lehenago, irudi abstraktuak sortzen nituen, eta hemengo paisaiarekin lelokeria horiek guztiak kendu zitzaizkidan. Gainera, hemengo bizimodua sinplea da, eta pilo bat gustatzen zait. Lau gauzarekin egin behar duzu aurrera, baina oso pozik bizi naiz. Hori bai, ardoa falta da hemen! [barrez]. Bestalde, etorri aurreko garaian, ideologikoki nituen ideia marxistak erori zitzaizkidan, eta maila horretan ere beste aldi bat hastea izan zen. Gauzak berriro sakon pentsatzeko beharra neukan. Pentsarazi egin zidan. Gaur egun, ez dut onartzen inork inor zapaltzerik, eta kito, horrekin nahikoa da.

Lehen liburu haren atzetik beste hainbat heldu dira, beti ipuinen formatuan. Zerk motibatzen zaitu sortzera?

Hunkitzen nauten gauzak idazten ditut. Hala ere, gehienbat, niri euskara bera interesatzen zait. Hizkuntza zelan maneiatu, horixe izan da beti nire motibazioa. Irakurtzerakoan euskara erraza izan dadila ere nahi izaten dut. Garrantzizkoena ez da helburua, bidea baizik.

Bitxia da zure idazkera, lapurteraren eta zubereraren lexikoa sartzen baituzu. Aberastasuna dakar, baina zergatik egin hautu hori?

Hainbat negu Zuberoan pasatu nituen, hango hizkera ikasten. Nire ustez, euskarak erdigune bat dauka XVI. mendean, Saran, Axularrekin, eta horretan oinarritu beharko litzateke euskara batuaren ideia. Baina ez da horrela izan. Pentsatzen dut hori dela bidea euskara jaso bat egiteko. Molde gogor bat beharko genuke. Bizi guztian ibili naiz hori erakutsi nahirik. Ez dut arrakasta handirik eduki, hala ere [barrez].

Hain maitea duzun euskararen egoera zelan ikusten duzu zure talaia kubatarretik?

Ez dakit. Alde batetik baikor, Habanara euskaraz dakiten euskal herritar asko etortzen direlako. Baina, bestetik, Iurretan, ikusten dut gurasoei zelan gustatzen zaien erdaraz berba egitea, handinahiarekin. Nik argi dut euskarak egiten gaituela euskaldun, Agosti Xahok zituen ideien bidetik.

Orain, zure sorkuntzan bira eman eta bizkaiera lantzen hasi zara, Ebroko istorioak idazteko. Ez al da urrunetik etxera bueltatzeko modu bat?

Bizi osoan Axularren inguruan ibili naiz, baina, kasu honetan Ebrotik mundura idatziko dudanez, bizkaiera ikasten hasi naiz. Ez dut uste naturala denik hango istorioak lapurteraz idaztea. Beste molde batekin lanean hasteko aitzakia bat ere bada, horrek mugitzen bainau; dibertitu egiten naiz. Joan Perez Lazarraga, Joan Antonio Mogel, Bittor Kapanaga, Txomin Agirre eta beste hainbaten testuak irakurri ditut. Zergatik galdu behar ditugu gure betiko berbak? Adibidez, gaztigatu erabiliko dut abisatu esateko, baina testuinguruan ulertzen da ez duela beste zentzua. Lazarragak atra erabiltzen zuen oso adierazteko, eta pena da, baina nik ez dut sartuko. Zeren nire helburua da erraz irakurtzeko moduan idaztea. Eta etxera bueltatzearena ez dut era kontzientean egin, baina, egia esateko, izan liteke. Zerbait egongo da nire barruan.