Bere etxeko egongelako besaulkian eserita ere, horma osoa hartzen duen apalategiari gain egiten dioten liburu meta pare baten alboan, ia ikusi egin daitezke haren pentsamenduaren garroak nola abiatzen diren errealitatearen ertz guztietarantz, txoko bakoitzaren atzean zer ezkutatzen den miatzera, baina bat-batean kolpean bilduko dira denak oskolaren babesera solasaldia alor pertsonalerantz lerra daitekeela igarriz gero. Hiru urte dira Joseba Sarrionandia idazlea (Iurreta-Durango, Bizkaia, 1958) Euskal Herrira itzuli zenetik, eta etxean egin dio harrera BERRIAri. Argitaratu dituen azken liburuak izan dira abiapuntua —Markos Gimeno palindromogileari buruzko Markos Gimenoren 101 letrakartel (Pamiela) eta Joan Sebastian Elkanoren bidaiari buruzko Munduari bira eman zion ontzia (Pamiela)—, baina etengabe azaleratu da azken urteetan gogoeta gai izan duen sakoneko gaia: itxurazko normalizazioaren itzalean ezkutatzen diren botere harremanak.
«Frogatu nahi nuke palindromoek zentzua dutela, sormenera entregatutako Markosen bizitzak ere zentzua zuela (eta euskaraz letratu eta bizi nahi duen komunitate honek ere zentzua duela». Hitzaurrean bertan onartzen duzu Markos Gimenoren 101 letrakartel liburua erreskate ariketa bat dela.
Hizkuntzaren arlo ludikoarena batez ere. Euskaldunok pasa dugu hainbat mende araurik gabe; azkenean, hizkuntza arautu bat lortu genuen 70eko hamarkadan, eta harrezkero arauari oso lotuta gabiltza. Euskara hizkuntza eskolarra bihurtu da, eta korrekzio bila gabiltza, gehienbat, gramatikan, literaturan eta politikan. Markatuta gaudelako. Eta korrekzio bilaketa horretan, abandonatu dugu parte inkorrektoa eta parte ludikoa ere bai. Eta, nire ustez, Markosen lanak ematen du aukera parte hori errekuperatzeko eta horrekin jolasteko.
Parte ludiko horrek ematen dio zentzua, beraz, kasu honetan bizitza bati, bai eta literatura bati ere?
Gauzak solte analizatzen dira batzuetan. Palindromo bat edo esaera bat edo beste edozein mezu linguistiko ere kontestu batean dago beti. Mezu linguistikoak komunitate batean dauka zentzua. Oihu bat hutsik ezin da ulertu, eta isilik egotea zentzuz kargatuta dago, segun ze kontestu komunikatibotan. Palindromoei, Markos bizi zen artean zentzurik gabe bezala edo broma txiki bezala geratu direnei, hemen saiatu gara mezu horiei gorputza ematen: gorputz bisual bat, kartelarekin, eta kontestu batean ipintzen ere bai.
«Korrekzio bila gabiltza, gehienbat, gramatikan, literaturan eta politikan. Markatuta gaudelako. Eta korrekzio bilaketa horretan, abandonatu dugu parte inkorrektoa eta parte ludikoa ere bai».
Markos Gimeno palindromogile eta musikaria, batetik, eta munduari lehen bira eman zion Joan Sebastian Elkano, bestetik. Horiek dira zure bi azken liburuen protagonistak. Erabat antagonikoak dirudite lehen kolpean, baina zuk egiten duzun erreskate lan horren ispiluan ez daude elkarrengandik hain urrun.
Ez dira pertsonaia bakartiak. Joan Sebastian da pertsonaia bat kontestu batean dagoena, eta kontestu hori ez da XVI. mendekoa bakarrik, da gurea ere bai, ze aurreiritziz kargatuta gaude sasoi horri buruz. Horregatik, hari buruz ari naizenean, ari naiz geure gizarteari buruz hitz egiten, eta Markosen kasuan berdin. Ez da bera, da Ermua eta Eibarraldea, Euskal Herriko zati berezi bat, gertaera berezi batzuk bizi izan dituena, eta Markosen kuadrilla, eta belaunaldi oso bat. Ez ditut ez bata ez bestea ezagutu pertsonalki.
Haien bizitzak irakurtzen dituzu.
Joan Sebastian Elkano inork ez daki nor zen. Baina Markos bai, jende askok ezagutu zuen edo pasa zen bere albotik ezagutu gabe, baina nik ez. Ni oso urrun egon naiz bere bizitza osoan, ze berak lau urte zituenean joan nintzen ni, eta hura hil eta hiru urte geroago itzuli nintzen. Baina bere bizitza ikertzen nik errekuperatu dut edo ikasi dut belaunaldi horren istorioa.
«Esaten da aberastasun bat dela bi hizkuntza hitz egitea, eta, nire ustez, hori da timo bat, gezur bat. Bi hizkuntza ditugu, prozesu historiko bat egon delako kolonialismoaren oso antzekoa, eta hori ez da batere normala».
Euskal literaturaren egoeraren zeinutzat hartzen duzu liburuan Gimeno. Diozunez, hark izan zituen osasun krisiak ere gogoan hartuz, itxurazko normalizazio baten azpian, «eskizofrenikoa» delako euskal literatura.
Literatura baino gehiago, gure kultura da eskizofrenikoa, ze kultura bikoiztasun batean bizi gara. Kultura hori normaltzat presentatzen da, eta esaten da aberastasun bat dela bi hizkuntza hitz egitea, eta, nire ustez, hori da timo bat, gezur bat. Bi hizkuntza ditugu, prozesu historiko bat egon delako kolonialismoaren oso antzekoa, eta hori ez da batere normala. Nire ustez, Markosek anormaltasun hori intuitu zuen, eta egin zituen hainbat ariketa horri lotuta. Kalanbur bilingueak egiten zituen, eta kalanburrak dira hizkuntza batean edo bestean irakurrita esanahi diferentea duten esaerak.
Adibidez?
Esate baterako, hor dago autore moduan bizi zuen situazioa deskribatzeko erabiltzen zuena: «A ze artea, hire artea! Adi ari ote dira?». Eta orain entzun erderaz, sanatorioan ingresatuta zegoenean enfermeroak edo medikuak esaten diona delako: «Asearte, airearte, a diario te dirá». Soinu berberak dira bi hizkuntzetan. Halako kalanbur bilingueak egiten zituen Markosek, eta bere eskizofreniaren azalpena dira, bi hizkuntzetan: euskaraz, artearen esparruari buruzkoa, eta, erdaraz, bere eskizofreniaren errealitate gordinarena. Eta, nire ustez, esaera horrek oso ongi erreflejatzen du bere ikuspegia bilinguismoari buruz. Ze tontoenak ere argi ikusten du gure bilinguismoa behintzat dominazio sistema bat dela. Markosek horren intuizioa zuen, eta batez ere kalanburretan landu zuen hori. Bakarrizketa bat egin zuen, dena kalanburra zena, Skizopoziks deitzen zena eta palindromo bat ere badena.
Soziolinguistikak ere ikusten du bilinguismo hori ez dela normala, eta egoera desorekatu horri deitzen dio diglosia. Botere harremanen ikuspegitik ikusten du hori soziolinguistikak, baina egoera horrek sortzen du identitate bikoitz bat, eta psikologiaren ikuspegitik, identitate kultural eszinditu bat bada, horri deitu behar zaio eskizoglosia. Eta liburuan esaten dudana da euskaldunok eskizoglosia batean bizi garela, identitate zatituekin, eta horren sintoma pila bat ditugula.
Troiako zaldi bat da liburua. Irakurleak palindromoei buruzko lan bat dela pentsatuz hasiko du irakurketa, baina palindromo horiek botere harreman desorekatu horri buruz gogoeta egiteko baliatuko dituzu zuk. Eta Moroak gara behelaino artean? liburutik hona hori da zure obsesioetako bat.
Bai, hori gertatzen zait. Idazten hasi nintzenean apolitikoagoa nintzen, hizkera literario bat sortzen laguntzea zen nire asmoa, euskara batua eta hizkera literarioa. 1970eko hamarkadako bigarren erdiko erretolika politikoekin nazkatuta nengoen, Pott Bandan hori topatu nuen, euskara literaturan kokatzeko gogoa. Eztabaida politiko antzuetan geunden endredatuta, eta ez genuen oraindik hizkuntza komun bat ez lenguaje literariorik. Horren alde idatzi nituen lehenengo liburuak. Bernardo Atxaga, Ramon Saizarbitoria eta 200 edo 300 idazlek lortu dute gero Egunkaria sortzeko hizkuntza estandar bat. 500 urte tardatu ondoren ortografia adosten, 15 edo 20 urtetan lortu da, zorionez, literatura homologagarri bat. Gure belaunaldiak arrakasta handia izan du zeregin prepolitiko horretan, baina uste dut beste zeregin prepolitiko asko ditugula oraindik, alderdikerietan endredatzea baino emankorragoak.
«Idazten hasi nintzenean apolitikoagoa nintzen, hizkera literarioa bat sortzen laguntzea zen nire asmoa, euskara batua eta hizkera literarioa. 1970eko hamarkadako bigarren erdiko erretolika politikoekin nazkatuta nengoen, Pott Bandan hori topatu nuen, euskara literaturan kokatzeko gogoa».
Eta noiz aldatu zen zure jarrera?
Euskal Herriko gauzekin komunikazioa errekuperatu nuenean, 2000. urte inguruan, hartzen nituen liburuak eta denak zeuden oso ondo idatzita. Eta orduan pentsatu nuen, «nik zertarako idatziko dut? Nik egin nahi nuena ja eginda dago». Baina, aldi berean, hemengo berriak errekuperatutakoan, iruditu zitzaidan hemengo politika eta erretolikak oso okerrak zirela. Posizio oso txarrean nengoen horretarako, kanpotik ari nintzelako, baina saiatu nintzen aztertzen gizarte hau ea zer den, eta Moroak gara behelaino artean? horretaz pentsatzeko saiakera bat da, aztertzeko zer txorradak esaten diren nazioari buruz, biolentziari buruz... eta liburuaren tamainagatik inposible eginez jendearentzat hartaz erabilera politiko bat egin ahal izatea.
Kontrapanfleto bat da.
Liburu osoa bukatzen duena [irribarrez], hilda ez badago, hain egongo da agoniko, jada ez duela indarrik izango liburuan agertzen dena manipulatzeko.
Eta jarraitzen duzu lerro horretan.
Igual ez da hitz egokia, eta pixka bat harroa da, baina niri interesatzen zait pentsamendu kritikoa. Euskaldunok mendeak daramatzagu antolatu gabe edo gaizki antolatzen eta proposamen okerrekin, eta nire ideia da euskal komunitate bezala gizarte hobe bat merezi dugula. Ideien mailan, behintzat. Ze beste elementu batzuk ez daude gure esku, baina ideiak eta gure arteko komunikazioa bai, eta iruditzen zait komunikazioa hobetu behar dugula eta politika konpartitu behar dugula.
«Euskaldunok mendeak daramatzagu antolatu gabe edo gaizki antolatzen eta proposamen okerrekin, eta nire ideia da euskal komunitate bezala gizarte hobe bat merezi dugula».
Poetaren egiteko zaharra, beraz: hizkuntza garbitzea.
Idazle guztien zeregina da. Baina, lehen behintzat, nire asmoa zen hizkuntza hori sortzen laguntzea, eta orain nik maila horretan ezin dut ekarpen handirik egin, ze jende pila batek egiten du nik baino hobeto, eta ni ari naiz aber komunikazioa sortzen dugun euskaldunon artean.
Habanan idatzitako Gauzak direna balira gaukariaren aurkezpenean esan zenuen Pott Bandaren bueltakoek «mirakulu literario bat» bilatzen zenutela.
Bai.
Eta gertatu zen?
Nire ustez, gertatu zen. Niretzat, behintzat, bai.
Adibidez?
Niretzat, mirakulu bat izan zen Aresti: lengoaia bat asmatu zuen. Paul Valeryk eta kritikari frantsesek esaten dute hori, literaturaren helburua dela hizkuntza bat sortzea. Eta gure sasoi horretan Bernardo Atxaga izan zen mirakulu horietako bat. Hartzen zenuen haren liburua eta ikusi egiten zenuen han mundu bat asmatu zutela. Berak ere asmatu zuen lengoaia bat, batez ere Etiopian eta gero Obabakoak liburuan. Saizarbitoriak ere bai: Ehun metro izan zen leherketa bat. Jon Miranderen poesia eta Haur besoetakoa ere bai. Baina hori dena gertatzen da gutxi dagoenean. Gero 200 liburu argitaratzen direnean, ezin duzu irakurri dena, eta euskal literatura 1990etik aurrera masiboa da.
«'Normalizazioa' ez da hitz egokia, baina ja normalizaziora doan kultura bat normalagoa bihurtzen da, eta gauza harrigarri gutxiago ditu. Euskal Herrian badago sormen kalitate bat, eta nik urtero ikusten ditut hamar liburu on».
Hizkuntza literario hori sortzea zen zure hasierako helburua, baina badirudi mirakuluak dibertigarriago egiten zitzaizkizula normaltasuna baino.
Orduan idazle oso gutxi ziren, eta ez zegoen norma ezarririk ere. Ze norma dagoenean, ja korrektoa izan behar duzu. Korrektoa bazara, ja ezin duzu gauza arrarorik egin. Eta normalizazioa ez da hitz egokia, baina ja normalizaziora doan kultura bat normalagoa bihurtzen da, eta gauza harrigarri gutxiago ditu. Euskal Herrian badago sormen kalitate bat, eta nik urtero ikusten ditut hamar liburu on, mirakulu txikiak, baina oso onak. Nire ustez, euskaldunak daukan problema orain beste bat da.
Zein?
Lortu dugunean literatura homologagarri bat eta idazle on pila bat izatea, irakurle gutxi dugula. Irakurtzeko afizio hori desagertzen ari da. Teknologiaren ondorio bat da, eta gizartea bizi den belozidadearena. Gaur egun idazlea baino inportanteagoa da irakurlea. Oraindik bekak ematen zaizkie idazleei, baina laster bekak eman beharko zaizkie irakurleei. Lehen Sandokan edo dena delako pertsonaia zen liburuko protagonista, baina laster irakurlea izango da. Gure literaturak arazo hori dauka momentu honetan, zelan komunikazio sistema bat sortu literaturaren bidez. Ze literatura ez da testu bat sortzea estilo batekoa, da mezu bat sortzea komunitate batentzat. Antzinako kritikari frantsesek obra eta obra eta obra aipatzen zuten, baina obra tontakeria bat da, edozein mezu sistema komunikatibo baten barruan gertatzen delako, eta hori zelan ematen den eta zelan jasotzen den da inportantea. Literaturarena ere sistema komunikatibo bat delako. Eta hor, obra bezala, autoretza bera ere... XIX. mendean hasi zen autoretzaren mitoa, eta Roland Barthesek esan zuen autorea jada hil dela.
Hain justu, irakurlearen jaiotzaren albistea emanez bukatzen zuen autorearen heriotzari buruz idatzitako artikulu hura Barthesek.
Eta jaio zen, baina umetan hil zen. Nerabezarora ez zena heldu. [Barrez].
Inori egindako erretratu guztiak pixka bat autorretratuak ere badira.
A bai?
Inor deskribatzen duenak, hori egiteko zeri erreparatzen dion, horrek ere deskribatzen du begira dagoena. Zuk Gimeno eta Elkano erretratatu dituzu. Narrazio forma sinpleetan kabitzen ez diren bi bizitza, eta zurea ere ezin da lerro zuzen batekin kontatu.
Um.
Ez da hala?
Aber. Ni niretzat munduko pertsonarik normalena naiz, zentzuzkoena, lasaiena, eta hortik ematen diot neure buruari autoritatea besteei begiratzeko eta besteak epaitzeko. Niretzat besteak dira arraroak. Besteak interesatzen zaizkit niri. Nik neure burua zero puntutzat hartzen dut.
«Euskal komunitateak behar luke komunikatu, aurreiritzirik gabe, eta bestearen hitz egiteko legitimitatea onartuz. Baina munduak horrela jarraitzen badu, logikoa da pentsatzea goitik beherako egiturak itzuliko direla».
Haien gainetik dagoen testuingurua irakurtzeko zeinutzat baliatzen dituzu Gimeno zein Elkano. Zu zeu ere beste zerbaiten zeinutzat irakurri zaituzte maiz. Egoera baten sintomatzat. Ezerosoa egin zaizu hori?
Niri berdin zait nola begiratzen nauten. Nire liburuak ez ditut irakurtzen, eta, beraz, ez daukat nire gauzei buruzko iritzirik. Eta niri buruzko gauzak idazten dituztenean ez naiz haietan errekonozitzen. Ez naiz hori juzgatzeko egokia. Denok bizi gara gauza guztiei buruzko aurreiritziekin, eta aurreiritzi bat desegitea da tanke bat geldiaraztea baino zailagoa; eta nire kasuan, ba bueno, aurreiritzi artean bizi naiz. Aurreiritzi gizarte batean bizi gara, eta horrela da.
Gizarteak daraman abiadurarekin lotuta egongo da hori, gainera. Zenbat eta azkarrago joan, orduan eta eskurago behar dituzu aurreiritziak.
Telebista piztea nahikoa da ikusteko heltzen dela momentu bat aurreiritziekin, jendeak bata bestearekin ezin duela hitz egin ere. Euskal Herrian, adibidez, politikoen arteko eztabaidak ez dira eztabaidak, monologo tartekatuak dira. Bestearen hitz egiteko legitimitatea ukatzea dago abiapuntuan, eta ez dago komunikaziorik. Gizarte bat horrela ezin da antolatu, ez behetik gora behintzat, eta euskal komunitateak behar luke komunikatu, aurreiritzirik gabe, eta bestearen hitz egiteko legitimitatea onartuz. Baina munduak horrela jarraitzen badu, logikoa da pentsatzea goitik beherako egiturak itzuliko direla.
«Desfase itzela dago bizimodu errealaren eta publiko egiten den bizitzaren artean»
«Zeri diozu beldurra?». 2002. urtean eman zuten argitara Bost idazle Hasier Etxeberriarekin berbetan liburua. Orduan erbestean zegoen Sarrionandia oraindik, eta Euskal Herrira itzultzerakoan izan zitzakeen ezintasunez egin zion galdera Etxeberriak. Sarrionandiak emandako erantzuna irakurrita, ia testuan bertan ere ikusi egin daiteke idazlearen irribarre ironikoa pizten: «Zailena etxea topatzea izango da, ezta?». 1985ean Martuteneko espetxetik ihes egin zuenetik, leku zehaztugabe batetik iritsi dira Euskal Herrira haren lanak, harik eta 2016an Kuban bizi zela jakinarazi zen arte, eta 2021ean heldu zen Euskal Herrira. Besteak beste, irakurleak bertatik bertara ezagutzeko aukera izan du orduz geroztik. «Oso arraroa izan da», onartu du.
Zergatik arraroa?
Nik itzelezko suertea izan dut idazle moduan. Liburua idaztea lan bat da, baina egiten duzu. Pasatzen duzu urtebete lan hori egiten, amaitzen duzu liburua, eta nik suertea izan dut, ze nik hor amaitzen nuen eta oporrak hartzen nituen, baina errealitatea ez da hori, eta orain ikusten dut. Amaitzen duzu liburua, eta orduan hasten da lana! Egon behar duzu editorearekin, egin behar dizute maketa, egin behar duzu probak zuzendu, egon behar duzu zuzentzailearekin, gero liburua aurkeztu... Benetako lana hori da! Nik idatzi besterik ez dut egin [irribarrez], eta lan-lanaz libratu naiz. Orain, etorritakoan, liburu hauekin egin behar izan dut lan hori.
«Espektakulua» da zure azken urteetako liburu eta elkarrizketetan maizen errepikatzen diren hitzetako bat. Hori egin zaizu deigarriena itzuleran?
Gure gizartean badago parte bat gertaerena, zer gertatzen den edo zer egiten den bizitzan, eta gero dago zer agertzen den espektakuluan, berdin da telebistan edo telefonoan, sare sozialen mundu horretan kontatzen dena eta hor ikusten dena. Desfase itzela dago bizimodu errealaren eta publiko egiten den bizitzaren artean. Eta hori da espektakulua, gauzei buruzko errelatoa edo iruditeria hori. Batzuetan gertaera ez da islatzen, baizik eta haren kontrakoa. Eta, nire ustez, hori arazo kultural handi bat da.
Kuban ere ikusi zenuen hori?
Bai, berdina da. Gauza bat da gertaera, eta beste errealitate bat da saltzen dena. Errelato diferenteak daude Kubari buruz: hango bizimodua gauza bat da, hango telebistan azaltzen direnak Saturnoko albisteak dira, eta Kubaren kontrako nazioarteko prentsan —Miamin edo Madrilen— Kubari buruz ateratzen direnak, berriz, Marteko berriak.
Gaur egun, maila indibidualean, jende guztiak sortzen du bere telefonoaren bidez mundu bat ideala. Baina hori oso humanoa ere bada, ze gu, gure belaunaldia, saiatu ginen libertate eta benetakotasun baten bila jotzen, baina gure aitita-amamen belaunaldikoak santuekin bizi ziren. Nire amamak-eta bizimodu gogorra zuten, baina eurek ere bazuten espektakulu bat indibidualizatuta: bakoitza bizi zen santuen mundu guztiarekin. Eta gaur egun ere indibiduoa bizi da espektakulu handi bati konektatuta etengabe, eta horrek bere bizitza situatzen du zeru batean. Guy Debordek erabiltzen zuen espektakuluarena gizartea aztertzeko, baina ez zuen kalkulatu teknologiaren eboluzioa. Imajinatzen zuen komunitateagoa zen mundu bat. Telefonoak hori eraman du beste abiadura eta beste forma batera, eta indibidualizazioa absolutua da.
Abiadura da egungo gaietako bat?
Guk gaztetan pentsatzen genuen gizarte hobe baterantz gindoazela, eta hor bazegoela jende kontserbadorea astiro nahi zuena joan, erreformistak pixka bat arinago, eta iraultzaileok nahi genuen arin-arin joan, ze pentsatzen genuen autopista bat bezalakoa zela gizartearen progresoa. Eta hori ez dago batere demostratua. XX. mendea ez zen izan XVII. mendea baino hobea. Eta oso prebisiblea da XXI. mendea ere XX. mendea baino okerragoa izatea.
Eta Euskal Herrian, eta idazle lanak ere egin behar dituzula kontuan harturik, lortzen ari zara idazteko tarteak topatzea?
Bai.
Erbestearen deserosotasunean erosoago zitzaizun idaztea?
Ezin naiz exilioaz kexatu. Leku lasai batean bizi nintzen, baliabide gutxirekin, nahiko inkomunikatuta, baina ezin naiz kexatu.
Kubaz ari zara?
Bai. Eta hemen, orain, oso komunikatuta nago, beste jende guztia bezala, eta baliabideak ere baditut. Beste egoera bat da. Ondo.
Botereari buruzko beste liburu batekin zabiltza orduan, edo poemak ordenatzen hasi zara?
[Barrez]. Hor daude. Zaku gorri hori? [Oihalezko poltsa gorri bat seinalatu du eskuaz egongelako lurrean, liburu apalategiaren ondoan eta maila bakoitzean liburu meta bat hartzen duen eskailera baten azpian]. Hor ditut hogei urtean bildutako testuak sartuta.
Oso eskura ez dituzu...
Poesia nik 1995ean utzi nuen, Hnuy illa... atera zenean, eta harrezkero idatzi dudana joan naiz pilatzen, eta orduan hor dauzkat hamar kilo poema. Idazlearen tresna inportanteena badakizu zein den, ezta?
Zaborrontzia.
Horixe! Nik zaborrontzia behar dut, ze kiloko problemak ditut. Errebisatuko ditut eta ea salbatzen den testuren bat.
Beraz, botereari buruzko zerbait duzu martxan?
Elkanoren liburuaren estilo horretan jarraitu nahi dut, gaur egungo gizartea ulertzeko beharrezkoak diren gertaera historiko batzuk jasotzeko. Aresekin, Elkanoren liburua ilustratu duen ilustratzailearekin, nahi dut egin liburu bat esklabo trafikoari buruz, ulertzeko kolonialismoa, arrazismoa, migrazioa eta gaur egungo munduaren egoera. Hemengo benefizentzia instituzio guztiak esklabotzaren dirutik eginda daude. Donostian Fundacion Matia zaharretxeak dauzkagu, eta Julian Zulueta ere, Donostiako zinema festibalaren zuzendari izandako Antonio Zuluetaren aitona eta Ivan Zulueta zinemagilearen birraitona, 1878an hil zen 700 esklabo herentzian utzita. Historiagileek esaten dute esklabotza 1880an desagertu zela Espainian, legalki, eta sasoi horretakoa da Sabino Aranaren teorizazio lana ere. Esaten dute Sabino Arana arrazista zela, baina Espainian esklabotza legala zen orduan. Ibarra familiako kideek sortu zuten El Correo Español egunkaria, esklabo trafikanteak zirenak, eta El Correo Español-ek esaten du Sabino Arana arrazista zela. Sabino Arana anti-arrazista zen, orduko testuinguruan. Bera anti-espainola zen, eta gauza diferente bat da hori.
