«Euskal literatura oso astiro mugitzen da»

«Plazerak denbora eskatzen du alor guztietan, artelanen kasuan ere bai». Kirmen Uribe idazle eta BERRIA egunkariko podcast egilea (Ondarroa, Bizkaia, 1970) ezeroso sentitzen da egungo gizarte azeleratu eta zatikatuak ezartzen duen kontsumo abiadurarekin, eta horregatik eraman du bere bigarren poema bildumaren titulura New Yorkeko Metropolitan Museum of Art museoko ikusleek koadro bakoitzari eskaintzen dioten batez besteko denbora: 17 segundo. Bestelako tempo bat desio luke berak. Hamazazpi urtez pilatuz joan zaizkion poemak dira orain publikatu dituenak, eta forma espezifiko batekin lotu du bizi izandako garai bakoitza. Baina dena ez da abiada kontua: beldur puntu bat ere bazuen. Izan ere, oihartzun handia izan zuen Bitartean heldu eskutik bere lehen poema bildumak, eta erreparoa zuen bigarrena argitaratzeko. Hiru nobela joan dira tartean, sariak,bidaiak, elkarrizketak, itzulpenak, eta onartzen du: apur bat nazkatzera heldu da bere idazle maskaraz. Leihoak ireki nahi dituela dio, ordea, eta, beraz, jarraitzen du.

«Poesia gauza geldoa da», diozu poemetako batean. Hamazazpi segundoko kontsumo horren aurkako kontrapuntua da?

Roland Barthesek badu liburu bat Japoniako poesiari eta pinturari buruzkoa, eta kontatzen du nola aspaldiko Japoniako poetek marrazten zuten idazten ari zirenean, eta nola marrazkia eta poema gauza bera ziren. Azkenean, poesia denbora da, eta urteetan egon naiz liburuko poema batzuk idazten, baina badaude, baita ere, poema batzuk sortuak momentuan. Hainbat eta hainbat denboraz eduki poema bat buruan, eta, gero, bam!, momentuan ateratzen da. Poema liburu honetan biak daude: batzuk, asko landutakoak; eta beste batzuk, momentuan ateratakoak, aspaldiko japoniar poeta horiek egiten zuten bezala. Batzuek dute inperfekzioaren eta momentuaren indar hori.

Liburuan badaude prosan idatzitako poemak, haikuak, tanka izeneko japoniar molde klasikora sortutakoak, testu esperimentalak... Poesiaren ate guztiak zabaltzea zen asmoa?

Hamazazpi urtez idatzitako poemak biltzeko aukera bakarra zen kontatzea nire bizitza eta nire belaunaldiarena, baina erabaki nuen toki edo garai bakoitzari forma jakin bat lotzea. Halaxe sortzen dira espetxeko haikuak, adibidez. Espetxean atera egiten zarelako bizitzatik, eta ateratzen zarelako maite duzun jendearen denboratik, eta ezin izan nuen idatzi [intsumiso izan zelako eman zituen zortzi hilabete Basauriko (Bizkaia) kartzelan]. Orain, orduko oroitzapenetatik tiraka sortu ditut haikuak, eta odol tantak bezalakoak dira, oso-oso gauza trinkoa, 5-7-5 egitura silabikoarekin egindakoak. Isilik egotea da hurrengo urratsa, eta egoera horretara hurbiltzen diren poemak dira. Eta liburuan bertsoak daude, tankak daude, poema dramatizatuak, prosazkoak, poema filosofikoak... Nahi nuen irakurlea pasatzea episodio batetik bestera, eta kapitulu bakoitzak edukitzea bere itxura eta bere forma. Gela batetik bestera pasatzea, eta gela bakoitzak edukitzea bere itxura.

Bitartean heldu eskutik izan zen zure aurreko poema liburua, eta zeukan gardentasunarekin apurtu egin zuen ordura arte nagusi zen poesia hermetiko eta lirikoarekin. Zama egin zaizu liburu hark izandako oihartzuna?

Bai. Oso liburu garrantzitsua izan zen niretzat. Ikusten nuen bazegoela bide bat egin gabe euskal literaturan: poesia narratiboarena, poesia soilarena, eta horra joan nintzen, poesia urbano baterantz ere bai. Hark izandako itzalaren ondoren, beste poesia liburu bat ateratzea ez da erraza, eta horregatik pasatu dira hainbeste urte eta hiru nobela, eta horregatik landu dut hainbeste liburu hau; ez nuen nahi edozer argitaratu. Ikusten dudana da Bitartean heldu eskutik gehiago dela Walt Whitmanen poesia bat, bitala, argia, bizitzari oso lotua; eta poesia hau gehiago hurbiltzen dela Wallace Stevens eta Elizabeth Bishopen poesiara, beharbada gogoeta gehiago duena, formalki ere gehiago arriskatzen duena.

Poema liburuko lehen partean,zure izeko batek esandakoa aipatzen duzu: «Sariak irabazten hasi nintzenean,/ esan zenidan, 'ez ahaztu gu beti pobreak/ izan garela, langileak'». Hori izan da zure mandatua liburuan?

Eta nire literatura osoan ere bai. Zortea izan dut halako familia batean jaiotzeagatik. Batez ere emakumeek eramaten zuten familia, amak eta izebek. Langileak ziren, kontserba fabriketan lan egiten zutenak, eta oso goiz izan zuten kontzientzia bai euskararen aldekoa, bai gizartearen eraldaketaren aldekoa. Eta mundu hori dena agertzen da liburuaren hasieran.

Gabriel Arestiren Nire aitaren etxea ezaguna moldatzen duzu beste poema batean. Zuk ere hura defendatuko duzula diozu, baina pixka bat desleiala izaten uzteko eskaera ere egiten duzu. Estu sentitu zara euskal giroan?

Badakizu kirmen hitzak esan nahi duela leiala, ez? [Barrezka] Ba, hala da, eta amak jarri zidan Kirmen izena: esanez bezala, «izan behar duzu leiala; leiala Euskal Herriari eta euskarari». Eta bai, izango naiz, baina badut izaera oso intsumisoa, eta uste dut nire literatura osoan dagoela halako «zergatik ez?» bat. Zergatik ez egin hau, edo zergatik ez egin hori. Askotan euskal literatura oso astiro mugitzen da. Esaten diogu geure buruari: «nobela hau da», edo «poesia hau da», eta hortik ateratzea zaila egiten da. Zaila egiten zaio egile bati forma berriak aurkeztea, irakurleak nobelari edo poesiari buruzko irudi jakin bat daukalako; baina saiatu behar dugu idazleok.

Abangoardia rola onartu?

Bai, eta entzun txarrekoak izan. Nire literatura desobedientziatik sortzen da. Bilbao-New York- Bilbao-rekin planteatu nuen nobela bat pertsonaiarik gabekoa, tramarik gabekoa... Orain, Rachel Cusk eta beste idazle batzuk ari dira hori egiten. Zergatik ez? Ez dut sekula errepikatu nahi izan besteen bidea. Beti zabaldu nahi izan dut euskararen hauspoa beste terreno batzuetara. Beti izan dut izaera inkonformista, baita idazten ere. Eta gero irakurleak onartzen du hori, edo ez.

Zorteko izan zara hor: harrera beroa izan dute zure lanek beti.

Pozik nago, bai. Mikel Laboak bezala, ezta? Mikel Laboa izan da tiporik abangoardistena, eta bazituen jarraitzaile asko. Nik ustedut polita dela izatea aukera pixka bat apurtzeko, eta jendeak babesten zaituela sentitzea.

Maiz agertzen da 36ko gerra zure liburuetan, eta poema bilduman ere badu aipamen bat baino gehiago.

Badago poema bat liburuan, amonari buruzkoa, nola ihes egin zuen aitonak, eta nola geratu zen bera bakarrik umeekin. Ez zuen hitz egiten garai horri buruz, baina beldur bat edukitzen zuen beti: soldaduen beldurra. 90 urterekin ere, ohean zegoenean, beldur hori izaten zuen: «Badatoz soldaduak». Gerrarena oraindik gainditu ez dugun itzal bat da. Orain ilobak garenok ari gara hitz egiten pixka bat horri buruz, baina tabu handi bat izan da denbora luzez. Ni tabuen eta aurreiritzien kontrakoa naiz, eta saiatzen naiz itxita dauden ate horiek zabaltzen, nahiz eta gero ikara hartu barruan zer dagoen ikusita.

«Berandu heldu da bakea», diozu beste poema batean, Franco hil osteko gatazka aroari erreferentzia eginez. Berandutze bat egon den sentsazioa duzu?

Hurbilagoko gatazka horri buruzko poemak ere badaude liburuan, denak oso alde humanotik idatziak. Euskaldunok badugu sentsazioa gehiegi luzatu dela kontua. Durangon ari nintzela jende askok eskatzen zidan liburua presoentzat, eta galdetzen nien ea zenbat denborarako zeuden, eta batak esaten zidan «Hamazazpi urte», eta besteak «23 urte». Eta liburuan badago beste poema bat iheslari bati buruz. Ez dakit... Iruditzen zait sortu ditugula giro batzuk, gure belaunaldiak eta gazteago den jende batek erabaki batzuk hartzeko, eta orain pixka bat ahazten ari garela horretaz. Uste dut kondena luzeak dituzten presoekin gogoratu beharko genukeela, eta konponbide bat lortu, ze guk bultzatu ditugu erabaki horiek, guk herri bezala. Orain ezin ditugu horrela abandonatu. Gure kontua da hori.

Prosazko pasarteetan poesiari buruzko hainbat gogoeta bildu dituzu. «Komuna bilakatu norbere mina», diozu, adibidez. Hori da zure motor poetikoa?

Bai, ze, azkenean, nik nire bizitzatik jasotzen ditut poemak idazteko kitzikak, baina beti izan naiz oso soziala. Ez dut idazten nigatik. Ez zait interesatzen literatura bat idazleak bere burua sendatzeko egiten duena. Nik nire amari buruz hitz egiten dudanean, nahiko nuke jendeak ikustea hor bere ama. Irakurleak bere egitea poema. T.S. Eliotek esan zuen poesia zela herri baten adierazpidea. Narratiba nazioartekoagoa da. Berak esaten du istorio bat kontatzea, gutxi gorabehera, antzera egiten dela, eta itzul daitekeela, eta pentsamendua nahiz filosofia ere bai, kontzienteak diren gauza horiek. Baina inkontzientziatik eta emoziotik asko du poesiak, eta Eliotek esaten du poesiak azaltzen dituela hobekien herri baten historia, bilakaera eta sentimendua, batez ere herri txikia bada. Hortik jotzen dut nik: idazten dut nire begiradatik, baina euskaldunontzat.

New Yorken bizi zara orain, nobela bat idazteko Cullman sormen beka jasota. Jadanik publiko egin duzu liburuaren gaia, pertsonaia eta baita trama nagusia ere. Hori guztia ez zaizu bueltan kontrara etortzen idazterakoan?

Columbia unibertsitatean egon nintzenean, ikasleei Mussche liburuari buruz hitz egin nien, eta egin genuen lehenengo gauza izan zen Wikipedian sartzea: Robert Mussche. Eta han jada bere bizitza osoa agertzen da. Baina zer da nobela bat? Ba, ez da bakarrik kontatzen den hori, da nola kontatzen duzun, nola dagoen eraikia eta nola sortzen diren eszenak. Eta oraingo liburuarekin ere aurreratu nuen zeri buruz zihoan, baina asko konplikatu da orain, eta beste itxura bat hartuko du. Pozik nabil nobelarekin, probak egiten, laborategian banengo bezala. Ardura beti dago, liburu bat idaztean beti duzulako ardura irakurleekiko eta tradizioarekiko, zerbait berria esan behar duzulako, baina gustura nabil, gauzak probatzen. Presarik ez dut, baina liburu bat ez baduzu bukatzen, hil egiten da.

Aspaldi da idazle bati idazteaz aparteko beste hamaika egiteko ere eskatzen zaizkiola. Zuk zeuk, adibidez, Bilboko Arte Ederren Museoan alfabetoaren arabera antolatu zenuen bilduma iaz, baina arte komisarioenkritikak ere jaso dituzu horregatik. Nola daramazu hori?

Ondo. Beti onartu behar da besteen iritzia, baina uste dut jendeari gustatu zaiola. Oso gauza transgresorea izan zen, eta Miguel Zugazak ere [museoko zuzendariak] hori nahi zuen: zerbait ez hain artearen historiari lotua, edo komisario batek egingo lukeenaz bestelakoa, eta horregatik deitu ninduen ni. Baina idazlearen figurarena bada zama, bai.

Zergatik?

Idazle figura hori zure pertsonatik urrundu egiten da. Zu Kirmen zara, eta pasatzen zara bat-batean izatera Kirmen Uribe, abizenarekin. Pertsonaia horrekin bizitzea ez da beti erraza. Ni beti saiatzen naiz bazterrekoei ahotsa ematen, kritikoa izaten, baita gure tradizioarekin ere, konstruktiboa izaten, baina... Aspergarria ereegiten da. Badago [Wislawa] Szymborskaren poema bat deskribatzen duena idazlea eskuak buru atzean jarrita, belar batekin ahoan, eta, etzanda, hodeiak pasatzen ikusten. Eta badaude liburuan hainbat poema desagertzeari buruzkoak. Hortik dator hori, publikotasunaren zama horretatik. Nahiko nuke Kirmen izan, eta lasto batekin hodeiei begira egon.

Ez du gertatzeko itxura handirik.

Ez.