«Euskal kultura oso estandarizatua ikusten dut»

Literaturaren eta orobat artearen, autonomiaren aldarria ozen zabaltzeagatik eta kritika «inolako beldurrik gabe» egiteagatik nabarmendu ziren Ustela (1975-1977), Pott (1977-1980) eta Oh! Euzkadi (1980-1983) aldizkariak, Beñat Sarasola idazle eta literatur kritikariak (Donostia, 1984) Bainaren belaunaldia (Labayru fundazioa) ikerketa lanean ondorioztatu duenez. 1975 eta 1983 arteko aldian iraun zuten aldizkariok, eta, euskal literaturaren esparrua arnasberritzeaz bat, literatur sistema sendotzeko balio izan zuen haien jarduerak, Bernardo Atxaga, Koldo Izagirre eta Ramon Saizarbitoriaren gidaritzapean. Izagirrek eta Saizarbitoriak sortu zuten Oh! Euzkadi, 1980an, eta han zioten «kontsentsu denen aurrean baina-k jartzeko prest» zeudela. Beñat Sarasolak irakasle dihardu egun Gasteizko Irakasle Eskolan, eta Munduko Poesia Kaierak proiektua koordinatzen ere bai. Kaxa huts bat (Susa, 2007) eta Alea (Susa, 2009) poema liburuak plazaratuak ditu; Bainaren belaunaldikoen gisan, euskal kulturaren inguruan pentsatzen dituenak aho bilorik gabe esan ohi ditu.

Euskal literatura eta kultura behin betiko modernitatean sartzeko balio izan zuten Ustela-k, Pott-ek eta Oh! Euzkadi-k?

Nire ustez, bai, erabat. Argudio nagusia da lehen aldiz egin zutela literaturaren autonomiaren aldarri argi eta garbi bat. Eta, gainera, nahiko aldarri konplexua, eta hain gazteak izanik. Atxagak eta Izagirrek idatzi zuten lehenengo Panpina ustela [1975], eta hor azaltzen da Ez dezagun konposturarik gal manifestua. Esplizituki esaten dute: «Literaturak behar du bere dinamika propioa». Garai horretan, aldizkari mordoa zegoen, gehienak politikoak. Panpina ustela atera zenean, Franco bizirik zen. Talde politiko bakoitzak zuen bere aldizkaria, eta oso artikulu burutsu, konplexu eta marxistak idazten zituzten. Eta, hori ikusita, hauek sortu zuten aldizkari bat osoki literarioa: poesia, ipuinak... Autonomiaren aldarria egin zuten, literatura erdigunean jarrita, ez soilik euskaltzale ziren heinean, edo euskararen aldeko militantzia modura. Gero, Pott-en badaude Atxagaren artikulu batzuk oso argiak alde horretatik, euskal literaturarekiko atxikimendua militantziagatik egitea kritikatzen dutenak.

Zerk bereizten ditu gerra aurreko pizkundeak, Lizardi eta Lauaxetak ekarritako haize berrien gogo harekiko?

Autonomiaren aldarriari dagokionez, aipatu behar da berpizkundeko une hori, eta, batez ere, Lauaxeta eta Orixeren arteko eztabaidaren unea. Lauaxetak garai horretan egin zuen poesia sinbolistaren alde. Hor aurrekari batzuk badaude, baina ez da Bainaren belaunaldikoengan bezain esplizitua, edo proiektu hark ez zuen aurrera egin hain modu nabarmenean, tartean gerra bat izan zelako, jakina.

Baina-koek garai hartako kultur izen handiak kritikatu zituzten: Oteiza, Mitxelena...

Juan San Martin, Txillardegi... Gaur egundik begiratuta, nahiko harrigarriak dirudite kritika haiek; oso kritika azidoak dira. Akaso, Pott-en gutxixeago, baina, esaterako, Artzeren poema liburuen inguruan bromak egiten zituzten. Gaur egungo ikuspegitik, oso kritika irekiak ziren, eta autozentsura gabeak.

Lehen aldiz euskal literaturan halako kritika gordinak?

Ez, ziur aski ez. Heterodoxiaren ikuspegi hori lehenago [Jon] Mirandek agertu zuen. Igela aldizkaria alde horretatik erreferente bat da, nahiz eta beste zenbait gauza nahiko lotsagarriak ere badiren. Miranderen ipuin batek, kasurako, sexu bortizkeria justifikatu ez ezik, ia sustatu egiten du. Baina, abertzaletasun hegemonikoarekin izan zituzten borroketan, badu antzik Baina-koekin.

Atxaga, Saizarbitoria eta Izagirre dira agerkari haietan nabarmendu zirenak. Hirurak batzen zituen literatur autonomiaren aldarriak eta idazteko nahiak. Zerk bereizten zituen orduan?

Saizarbitoria ia hamar urte zaharragoa da, eta obra bat hasita zeukan. 1973rako, Ehun metro idatzia zuen, baina ezin zuen argitaratu, gaiagatik. Eta Ene Jesus 1976an argitaratua zuen. Atxagak lan kolektibo batean publikatua zuen Borobila eta puntua antzezlana, baina, hortik aparte, ezer ez. Eta Izagirrek ere ez. Horrez gain, Atxagak eta Saizarbitoriak ez zuten askorik konektatu, hori Ustela-n sartu zenean. Bien ikuspuntu literarioa nahikoa desberdina zen, eta da. Atxaga oso Borges zale agertzen da garai horretan. Saizarbitoriari Borges ez zaio batere interesatzen. Gehiago aipatzen ditu egile frantziarrak, nouveau roman-ekoak eta abar. Atxagak pop kulturarekiko gertutasun handiagoa dauka. Geografikoki, Atxaga gustura sentitu izan da Bilbon, eta Donostian ez. Eta Saizarbitoria, aldiz, donostiarren ikonoetako bat da, gaur egun ere bai. Bi nortasun desberdin horietatik sortzen dira bi proiektu literario desberdin. Eta tartean Koldo Izagirre dago. Hiruretan gazteena da. Atxagarekin hasi zen, eta harremanak oso ondo funtzionatu zuen garai horretan. Saizarbitoriarekin ere elkarlan handia egin zuen Oh! Euzkadi-n, eta baita Zeruko Argia-n ere. Izagirrek oso bide propioa egin du gerora ere, baina, garai horretan, bi pertsonalitate horien aurrean pixka bat itzalean zegoen.

Atxaga eta Saizarbitoriaren arteko dikotomia indartu dute azken urteetan ateratako hainbat ikerketa lanek —Joseba Gabilondo, Ibai Atutxa, Ur Apalategi...—. Funtsik badute, zure ustez, kontrakotasun horren inguruko argudioek, edo dena binarizatzeko joeraren ondorio da?

Dena binarizatzeko joera badagoela uste dut. Nahiz eta elkarren artean diferenteak izan, esango nuke biak bando berean daudela literaturaren autonomiari eta hark kulturan eta gizartean duen garrantziari dagokionez, eta ez da gutxi hori. Badituzte ikuspuntu diferenteak ere, eta idazkeran diferentziak ere badaude. Baina halako ikerketetan sostengu testual handiagoaren falta sumatzen dut. Gaur egun oso modan dago, eta nik neuk ere horixe egin dut liburu honetan neurri batean, kritika soziologikoa. Literatur ikerketan oso boladako dago hori Pierre Bordieauren eta sistemen teoriatik aurrera. Metodo horrek gauza asko argitzen ditu, baina, batzuetan, bertsio muturrenekoetan, ia ikonoen inguruko azterketak bihurtzen dira, literaturari buruzkoak baino gehiago. Ikuspuntu soziologiko-politiko hauek interesgarriak dira, baina horren hiperrinflazio moduko bat sumatzen dut munduan, eta euskal literaturan ere bai. Atxagaren inguruko kritikak hortik doaz asko, eta interesgarriak dira, baina haren dimentsio estetikoaz ere badago ikertzekorik. Haren ibilbide estetikoa aztertzea ere interesgarria litzateke, eta, batzuetan, beste kritika horietatik alde batera uzten da balio hori.

Literaturaren autonomiaren aldarria eta kritikarako gaitasuna leunduak dira gaur egun?

Bai. Kritikoak distantzia bat behar du, baina distantzia hori inoiz ez da absolutua. Gaur egun, problematikoagoa da, arrazoi bategatik, batez ere: euskal literatur sistema indartu egin da, eta hor dinamika politiko-ekonomiko batzuk daude, bere garaian ez zeudenak. Bere txikian gure literatur sistemak dituen loturak dira, argitaletxeak, komunikabideak, unibertsitateak... Kritikaren galera bat dago, bai mundu mailan, sistema ekonomiko geroz eta totalizanteago batean bizi garelako, eta baita euskal literaturan ere, bere txikian ere hori gertatzen ari baita. Saizarbitoriaren ideia da euskal literaturak baliatu behar duela bere txikitasuna autonomia hori mantentzeko. Horrekin ados nago, baina uste dut euskal literatura ez dagoela libre, gaur egun behintzat, euskal kultura horretatik ere. Geroz eta espazio gutxiago dago kritikarako, eta espazio libreen falta sumatzen dut garai harekin konparatuta.

Liburua atera berritan, euskal kultura fase kontserbadore garbian dagoela adierazi zenuen.

Euskal kulturgintza krisi batean dagoela esaten du jende guztiak, baina ez dakit oso ondo aztertu dugun krisi horren nolakotasuna. Eta horri ematen ari zaion erremedioa nahiko kontserbadorea dela iruditzen zait. Gehiago galtzearen beldur moduko bat ikusten dut. Bainaren belaunaldikoek ez zuten beldur hori, bazekitelako euskal kulturak aurrera egingo bazuen autonomia horretatik izango zela. Ez gara horretaz jabetzen. Espazio libre horiek gabe euskal kultura bihur litekeela gauza enpaketatu bat. Egia da nahiko dinamika orokorra eta konstantea dela garaian garaikoa kritikatzea, baina egun apenas ikusten ditudan saiakera berriak.

Binarizazioaz aritu garelarik, gehiegi binarizatzea litzateke esatea gaur egun talka dagoela euskal kulturgintzan komunitatea eta hura sendotzearen ikuspegia lehenesten dutenen eta artearen autonomia lehenesten dutenen artean?

Hori euskal kulturan konstante bat da. Beti negoziatu behar da, Sarasuaren metafora erabiliz, norberaren emariaren edo historikoaren eta berrien hausturaren artean. Baina gaur egun ikusten dut indar handia duela komunitatearen ikuspuntu horrek: «Ze inportantea den komunitatea euskal kulturan». Niretzat paradoxikoa da, gaur egun inoiz baino arrazoi gehiago baitago horretaz libre aritzeko. Euskal kulturaren esparru batzuetan, indar handia du komunitatearen zentzu horrek. Esate baterako, esaten denean gazteek ez dutela Ez Dok Amairu ezagutzen; eta gisako mezu asko entzuten dira. Nik galdetuko nuke, baina ze Ez Dok Amairu? Zer egin behar dugu, Ez Dok Amairuren irudi mitologikoa transmititu? Ez Dok Amairuz gauza asko esan litezke ez ditugunak esaten, ez direnak ikertu, edo ez direnak atera. Horrelako mezu asko entzuten dira azken boladan. ETBko programa askok dute kutsu erdi nostalgikoa, zerbait errekuperatzearen mezu horrekin... Ez dut esaten hori gaizki dagoenik, baina uste dut halako korronte bat dagoela hori azpimarratzen duena, eta, aldiz, sormenean, gauza berritzaile autonomoetan, gabeziak daudela.

Komunitatearen defentsa horren kontrako mezuak ere badaude azkenaldian.

Bai, badaude, baina zirkuitu nahiko bazterrekoetan sumatzen dut. Igual horrela izan behar du, eta ez dago beste modurik hori egiteko. Baina bereziki literaturan bai sumatzen dudala horren falta. Uste dut gizartean problema handia dugula literaturarekin. Gabezia handia dugu.

Literatura ez delako iristen jendearengana?

Maila makroan, ikerketak badaude esaten dutenak teknologia berriek zein eragin duten irakurketaren lanketan eta abar, baina, bestetik, Oteizaren moduan esateko, heziketan gabezia estetiko handiak ditugu. Jende askok ez daki zein alde dagoen testu literario eta ez-literario baten artean. Gizarte moduan arazo handi bat dugu, eta ni horrek kezkatzen nau transmisioaren edo komunitatearen kontuak baino gehiago; eta uste dut ez duela inork aipatzen, eta hori gabe euskal kultura ere hankamotz geratuko dela erabat.

Kontrakulturatik abiatu ziren Baina-koak. Kontrakulturarik posible da gaur egun?

Kontrakulturatik abiatu, eta gero sistemak neutralizatu; hori konstante bat da modernitatean. Nik uste dut posible dela kontrakultura egun ere, baina...

Baina ez dago?

Euskal kultura oso estandarizatua ikusten dut, oso bide markatuak, erosoak daude. Argitaletxeetako arduradun gehienak 50 urte ingurukoak dira. Argitaletxe berri gutxi atera da. Atera denak ez du gehiegi funtzionatu. Idazleen artean ere, zenbat daude gaur egun 25 urtetik beherakoak? Ez dago ia inor. Beka sistema izugarri handi bat. Ia idazle gehienak beken bidez ateratzen dira. Oso pautatua dago dena. Azken gauza diferenteetako bat Lekore aldizkaria izan liteke... Oso-oso bakanak dira. Agian egia da garaiak oso azkar aldatzen ari direla eta egun ezin dela ezer oso berritzailerik espero...

Zuk zeuk ez duzu literatur lanik argitaratu aspaldian.

Ez da propio egindako zerbait. Saiakeraren bat egin dut, baina nahiko ustela suertatu da, akaso nire autoexigentzia lehen baino handiagoa delako, baina nahi dut idatzi eta ari naiz.

Poesia?

Ez. Idatzi dut zerbait, eta badut zer edo zer, baina ez dut uste publikatuko denik. Baina ari naiz beste genero batzuetan lanean... Ikusten dudan arte fundamentuzko zerbait dela, ez dut argitaratuko. Azken bost urteotan tesia eta lana kateatu ditut, eta horrek ere ez dit tarte handirik eman sormenerako. Sormenerako puntu hori galdu ez izana espero dut.

Zenbaitek egotzi izan dizuete 1980tik aurrerakoei ez duzuela idazten sare sozialek ekarri dituzten joerengatik. Sare sozialetan idazten duzuela, alegia.

Ez nuen horretan pentsatu inoiz. Egia da Twitter denbora galarazteko makina nahiko perfektua dela. Ez nuen modu horretan inoiz pentsatu... baina egia da; adibidez, Harkaitz Cano nahiko idazle prolifikoa da, eta ez du Twitterrik. Beste batzuk badira esaten dutenak Twitterrek eragiten duela beste idazketa mota bat literaturan. Ni ez nago ados. Tira, bada, agintzen dut gutxiago twitteatuko dudala!

Zein baina jarriko zenieke zuk Bainaren belaunaldikoei?

Baina bat jartzen diet generoaren ikuspuntutik, emakumearen presentzia ia-ia anektdotikoa izan zelako. Lourdes Oñederrak, Arantxa Urretabizkaiak, Maripi Solbesek eta abarrek egin zituzten gauza batzuk, baina oso anekdotikoak. Garai hartan ez zegoen errotua ikuspegi hori, eta uste dut hobetu dugula. Gaur egun, halako gauzek sekulako atentzioa eragiten dute. Ikusten duzunean talde bat emakumezkorik gabekoa, halako alarma bat pizten da guregan. Eta hori positiboa da. Horrez gain, testu batzuetan azaltzen den emakumezkoen errepresentazioari ere, gaur egundik begiratuta, baina batzuk jarriko nizkioke. Horrek esan nahi du ari zaigula txertatzen diskurtso feminista eta ahal duguna egiten dugula; batezere, gizonezkoek.