«Euskal herritarron gama kromatikoa itzalia izan da beti»

Margoa izan da, eta da, Xabier Morrasen bizibide eta ogibide (Iruñea, 1943). Bere koadroak inguruan dituela azaldu du arteazeta bere kudeaketaz duen ikuspegia. Egongelan liburu andana du, eta haietako askoren azalean 1512 data irakur daiteke. Parean tailerra, kaos ordenatua. Poliki, patxadaz; hala lan egiten du Morrasek. Egunean bizpahiru orduz margotzen du. Haren lanen antzera, haren solasa ere patxadatsua da; kafearen bueltan, betiere. Eta bi hartu behar badira, ez dago problemarik, denbora behar baita arteaz mintzatzeko.

Hamabi urte obrarik Ziudadelan sartu gabe. Denbora luzeegia?

Normal onartu ohi da zinemagile batek zortzi urtean behin film bat aurkeztea edo idazle batek hamar urteren buruan eleberri berria argitaratzea. Baina badirudi margolari bati presentzia handiagoa eskatzen zaiola, obrak erregularki erakustea. Baina nik ez diot eredu horri heldu nahi. Nire obrak oso patxadatsu egiten ditut; nirea sorkuntza prozesu geldoa da. Izan ere, obrak mentalki eraikitzen ditut, eta kontzeptualki sortzen ditut denbora luzez. Dena dela, Iruñeko Udalaren jarduera kulturalarekin zerikusi handia ere badu. Izan ere, nik egin nuen obra erakusteko eskaria. Instituzio kultural serio batek kulturaren alor guzietan lanean ari direnak ezagutu beharko lituzke, lan horiengatik interesatu, eta, gero, lan hori erakusteko aukera eman. Inolaz ere ez jarrera pasiboa izan. Noski, duela bost urte erakusteko aukera eman balidate, agian eginen nukeen. Baina erabateko interes falta, gaitasun falta eta utzikeria dute instituzioek. Eskerrak 18 urte nituenetik erakutsi ditudala obrak. Ez dut pentsatu nahi nola dabiltzan gazteak. Nafarroan Ziudadelak zein kultur etxeek kulturaren ikuspegi dinamikoago, irekiago eta parte hartzaileago bat balute, hau da, ikusmolde profesionalago bat balute, artistok eskariak jasoko genituzke.

Artistenganako errespetu falta orokorra da, edo soilik batzuenganakoa?

Bai, oro har eta sormenaren eremu zabalean. Iruñean, Nafarroan eta baita Euskal Herrian ere. Instituzioek jarrera hori dute: «Eska diezagutela». Jarrera handiustea eta gutxieslea da. Jokabide hori errotik aldatu beharra dago. Hamazazpi urte eman nituen Nafarroako Aurrezki Kutxaren kultur aretoa kudeatzen; ehunka jarduera, erakusketa eta hitzaldi antolatu nituen. Noski, eskaria egiten zutenei harrera egiten nien, badirelako ezagutzen ez dituzun artistak. Baina who is who hori bazegoen: artearen eta pentsamenduaren edozein alorretan lan serio eta zorrotza egiten ari ziren horiengana jotzen nuen, gonbidatzen nituen, aukera ematen nien. Hori ezberdina da. Eredu hori ezarri beharko litzateke Euskal Herriko instituzio kultural guzietan.

Zein egoera du arte garaikideak Nafarroan? Uharte zentroa nola hala irauten, museo erraldoi berri bat Opusen menpe...

Kultura azpiegitura garrantzitsuak ditugu Nafarroan: kultur etxeak, museoak... Baina Ziudadelarekin bezala gertatzen da. Ez dago kulturaren alorreko langileak biltzen dituen liburu zuri bat.Azpiegitura horiek ez badaude jende horren zerbitzura, irteerarik ez duen zerbait ekoiztea bezala da. Zergatik ez dute behar bezala funtzionatzen Nafarroako museo eta instituzio kulturalek? Hor erantzun asko daude: batzuetan gaitasunik gabeko jendea dago toki horietan, kargu batzuk ausaz aukeratzen dira, presio politikoak daude...

Bada beste museo garrantzitsu bat Nafarroan: Oteiza museoa. Fundazioko kide zara, baina normalean kritiko azaldu zara hartutako erabakiekin.

Nafarroak altxor handi bat jaso du: Oteizaren ondarea. Baina jaso ditzakezu ondasunak eta mailarik ez eman. Hori kudeatzea lan zaila da. Gainera, arazo bat dago. Jorgek ez zuen utzi bere legatua Nafarroako Gobernuaren esku. Fundazioa pribatua da. Nafarroari eman zion. Gobernuak fundazioaren jarduerak finantzatzen dituenez, onartu egiten da harena dela, baina ez. Nafarroako Gobernuak oso kezkati jokatu du finantzaketa iturri gehiagorik izan ez dadin, modu horretan fundazioa erabat kontrolatu ahal izateko. Horrela jarraituko dugu, Oteizaren ondarea ulertuko duen, gutxietsiko ez duen edo ezkutatu nahi ez duen gobernu aldaketa garrantzitsurik ez den bitartean. Gauza batzuk egiten dira, bai; ezin liteke esan deus egiten ez denik. Baina zerbait ahaltsua egin beharko litzateke, baita nazioartean ere.

Zure arteari dagokionez, euskal artea dela esan izan duzu. Baina zer da euskal artea?

Nik beste galdera batekin erantzunen nizuke: zer ezaugarri dituzte euskal matematikek? Edo euskal medikuntzak? Artea kontzeptu bat da, gizateriaren ondarea. Euskal Herrian kulturaren alorrean lan egiten dugunok hemengoak gara. Artista serio eta zintzoa bazara, zure baitan eta zure inguruan sakontzen baduzu, argi dago emaitza ezberdina izanen dela Txinako edo Finlandiako artista baten lanarekin alderatuz gero. Gehiago zehaztea pixka bat zaila litzateke. Hala ere, esan beharra dut artista nafar moduan ez dudala inolako konplexurik munduko gainontzeko artisten aurrean. Gure lana eguneraturik dago. Gaur egun ez dago joera argirik abangoardia artistikoak izan ziren bezala: kubismoa, inpresionismoa, fauvismoa... Sortzaile bakoitzak marka eta poetika propioa du. Joera, azpijoera eta postjoera guziak elkarrekin bizi dira. Hori ona da. Eta, alde horretatik, Euskal Herrian egiten duguna kanpoan egiten denarekin alderatu liteke konplexurik gabe.

Agian etiketak baizik ez dira, baina bere garaian Iruñeko Eskolaz mintzatzen ziren, eta zu zaku horretan zinen.

Artearen ikastun handi batek —Jose Maria Moreno Galban—, Iruñean egindako egonaldi batean, gazte talde bat topatu zuen. Han nintzen ni ere. Lantzen genituen gaietan antzekotasunak sumatu zituen. Oso garai konbultsoa zen; erantzun sozial eta politiko handia zegoen, eta gure gaia ere inkonformista zen: lana, manifestazioak eta abar. Hori ez zuen beste inon ikusi, eta etiketa jarri zigun: Iruñeko Eskola. Hor geratu da hori. Agian, garai hartan bete-betean jo zuen. Baina inoiz ez ginen talde bat izan, eta pertsona horietako batzuek inoiz ez dute beren burua hor kokatu. Batzuetan etiketak jartzen dira, baina gero kostatu egiten da kentzea.

Orduko artista horien lanak zer ibilbide izan du?

Arima kritiko eta matxino horri eutsi diogunak Pedro Oses eta biok garela esanen nuke. Beste batzuek obra pertsonalago baten aldeko apustua egin dute, etagaztaroko obratik aldendu dira.

Horren aurretik Londresen izan zinen. Hangoa Iruñera ekarri zenuen gero.

Argi dut ezinbesteko nuela Londresera joatea. Artea nire ogibidea izatea nahi nuen, eta horretan ari nintzen, baina ateratzeko erabateko beharra nuen, behar biologikoa. Izan ere, 1960ko Iruñea hartan kulturalki ito egiten nintzen. Hiria hilik zegoen: gure arbasoen kultura suntsitu zuen frankismoak erabat zapaldua zuen. Ezin genuen eskuratu gure aurreko sortzaileen ondasuna. Beraz, niretzat berebizikoa izan zen beka hori lortzea. Nafarroako Diputazioak eman zidan. Londresera ailegatu, eta han erbesteratu kultural bat nintzen. Bi urtez soilik artean aritu nintzen. Gero Iruñera itzuli, eta kultur etxean lanean hasi nintzen. Lan horrek ere erabat ase ninduen. Margotzeko denbora nuen, baina baita kultura jarduerak antolatzeko ere. Nire uste apalean, urte oso onak izan ziren Iruñearentzat, jarduera asko egin baitziren hiria kulturalki pizteko. Baina ez zen izan nire meritua. Nik nekiena egin nuen.

1972an, Iruñeko arte topaketek kanpoko artistak ekarri zituzten, baina euskal arteak izan zuen tokirik; mugarri bat. Baina noiz edo noiz esan izan duzu aukera galdua ere izan zela.

Arte topaketak Uharte familiak finantzatu zituen, eta proiektua bi sortzaile garrantzitsuren eskuetan utzi zuen: Luis de Pablo eta Jose Luis Alexanco. Argiak eta ilunak izan ziren. Hasteko, De Pablo eta Alexanco modu zakarrean etorri ziren Iruñera. Hau da, proiektua denborarekin landu behar zen: lehenago etorri, artistak ezagutu, harremanak egin, bilerak antolatu, egin nahi duzuna azaldu, iritziak bildu... Hori okerra izan zen, eta ondorioak izan zituen. Gainera, kultura nagusitasuneko jarrera azaldu zuten, eta ez ziren konturatu hemen indigenak geundela. Azkenean, Nafarroako Museoan zokoratu gintuzten, bigarren mailako izenburu baten pean: euskal artea —orduan inork ez zuen zalantzan jartzen Iruñea Euskal Herria zenik—. Hilabetetako aurrerapenarekin etorri balira eta kanpokoei bezainbeste erraztasun eman izan baligute hemengoei, prestatuago egonen ginen.

Hori alde batera utzita, topaketen egituran asmatu egin zuten. Izan ere, bi artistak egin zuten, ez artean jantziak diren bi lagunek. Beraz, sormen ukitua eman zieten jardunaldiei.

Aukera galdua izan zen, bai, gerora ez zelako berriz sortu. Nafarroako instituzioek horri heldu behar zioten. Iruñea Kassel bezalako hiri bat izan zitekeen orain: txikia, baina noizik eta behin mundu osoan garrantzitsua den arte jardueraren bat antolatzen duena. Ez zuten jakin, edo ezin izan zuten, edo ez zuten nahi izan. Edo hirurak batera.

Topaketa haietan, Prozesioadeitutako lana zentsuratu zizuten. Gaur egun ere bizirik dago zentsuraren mamua?

Hiru maila daude: batetik, [Espainiako] estatuaren zentsura. Gurutzatu ezineko marrak ezartzen ditu, zehaztugabeak, baina badakizu hor daudela. Gero, bertako zentsura dugu. Hemengo [Nafarroako] gobernua Madrilen menpe dago, eta gure herriaren identitatearekin lotutako gaiei dagokienez oso sentibera da. Zelatan daude. Azkenik, nork bere buruari ezartzen dion zentsura dago. Ia ikusezinak diren marrak daude, eta hor ibiltzen gara, sare batean bezala. Apurtu eta alarmak pitz ez daitezen tentuz ibili behar dugu. Margolari gisa, nik ez dut askatasunez lan egiten, gai batzuekin batez ere. Adibidez, Amaiur horma irudiarekin tentu handiz ibili naiz; politika alorreko pertsonak ez ditut sartu nahi izan, oso gertuko gaiak azalera ditzaketelako.

Zer-nolako bilakaera izan du zure lanak?

Niri betidanik interesatu zait gaia; beti saiatu naiz istorioak kontatzen. Noski, istorioak kontatzeko zure alfabeto bisualak figuratiboa izan behar du. Nire garaian jaiota eta nire bizipenak direla eta, argi dago nire lana ez dela dantzatzeko modukoa. Ez da girotzeko musika. 40-50 urte hauetan, nire pintura konstantea izan da, eta nire barrenean oinazea utzi duten istorioak kontatu ditut. Badut tokiko ikuskera eta mundu ikuskera, kanpoan ere izan naizelako. XX. mendeko ikuspegi bat da. Nire koadroak ez dira bizikide errazak, gogoeta bultzatzen duen narrazio ildoa baitute. Oso zaila da txikitatik eraiki dudan mundu honetatik ihes egitea. Historiak, gure intrahistoriak eta nire biografiak preso naukate. Berez, nire pintura autobiografikoa da: bizi izan dudana eta ongi ezagutzen dudana margotzen dut.

Obra hau deserosoa izanen da jende askorentzat. Baina lantzen ditudan gaiak, konposizio motak eta gama kromatikoak horiek izanda ere, edertasuna lortu nahi dut. Zer da Euskal Herrian ederra? Berdea, urdina, itsasoa... Baina kontuz: edertasunak aldaera asko ditu, ñabardura anitz. Bada hain ikusgarria ez den edertasun bat, koloretsua ez dena, gama kromatiko sotilekoa, antzematen zailagoa. Kultura makineriak burua kolonizatu digu edertasunaren ideia jakin batekin. Nire mundua grisen mundua da. Hori da euskal herritarrok inguratu gaituen gama kromatikoa: pixka bat itzalia eta gorra.

Teknika tradizionalak nahiago dituzu.

Teknologia klasikoen antzekoak erabiltzen ditut: olioa, ikatz ziria, pastela, akuarelak, tintak... Iraganean argazki teknika asko erabiltzen nituen, baina konturatu nintzen argazki irudiek nahi gabe errealitatearen ikuspegi fotografikoa ematen dizutela. Argazkigintzarik ez zenean, pertsona bakoitzak pertzepzio ezberdina zuen. Orain, gainontzekoen pertzepzioaren antzekoa dugu. Hori dela eta, nire pintura figuratiboa da, nahiko errealista, baina ez da batere fotografikoa. Errealismo piktorikoagoa da. Nire tekniketan eskua da tresna nagusia. Adimena-tresna-eskua harremana gustatzen zait. Sortzen ari zaren objektuarekin harreman intimoagoa dut horrela.

Hala sortua da Amaiur murala.

Bukatu gabe dago, baina gizartearen aurrean aurkez daiteke. Nire helburua 2022rako bukatzea da. Apal-apal, gorde dezala eskatuko diot Amaiurko herriari —betiere onartzen badute—. Ez dadin gertatu Picassoren Gernika-rekin bezala, nire nahia argi utzi dut.