«Errukia bertikala da beti, goitik beherakoa»

1766an Azkoitian eta Azpeitian izen zen matxinadaren inguruko dokumentuetatik «mozkortu» arte edan du Iñigo Aranbarrik (Azkoitia, Gipuzkoa, 1963) Apirila eleberria (Susa) idazteko. Esteban Alberdi da pertsonaia nagusia, Azkoitian bizi den XXI. mendearen hasierako langabe bat. Halako batean buruan kolpe handia hartuta aurkitu dute kale bazter batean, eta eldarnioak 1766ko apirileko Azkoitira darama, herritarrak gariaren eta artoaren prezioa garestitu zutenen aurka matxinatu ziren egunetara zehazki; han, barbero-zirujaua da Esteban Alberdi, Xabier Munibe Idiakez Peñafloridako kondearen lagun, baina ez ordea haren klase bereko. Nahiz eta irakurlea 1766ko matxinadaren garaira eraman, Aranbarrik argi izan du, hasieratik, ez zuela nobela historiko bat idatzi nahi. «Nobela historikoak beste lege batzuk ditu, eta ez zait interesatzen». Idazleak inguruan gertatzen denari erantzun behar diola uste du Aranbarrik, eta horretan saiatu da Apirila idaztean,1766ko matxinadaren memoria historikoa lagun harturik.

Krisi ekonomikoak ilunduriko gaur egungo gizartea eta 1766ko matxinaden garaikoa uztartu dituzu kontaketa berean. Ezberdintasun batzuk agerikoak dira, baina zure nobelak antzekotasunak ere handiak direla pentsarazten du.

Kontatzen dena istorio bakartzat hartu dut hasieratik. Argi nuen zer bi istorio kontatu nahi nituen, baina era berean bi istorioak bat izatea nahi nuen. Azken batean, antz handikoak dira nobelan ageri diren bi garaietan gertatzen direnak. Orduan gertatu zena eta gaur egun gertatzen ari dena istorio bera da, neurri handi batean. Sistema ekonomikoaren aldaketa bat dago bi kasuetan. XVIII. mendeko matxinaden garaian burgesiak erabaki zuen gariarekin eta artoarekin negoziatu eta garestiago saltzea, Frantziako bezeroak gehiago ordaintzeko prest zeudelako. Gaur egun antzeko zerbait gertatzen da deslokalizazioa deitzen den horretan: enpresariek erabakitzen dute lana auzokoari eman beharrean beste herrialde urrun batean merkeago egingo dionari ematea. Liberalismo basati hori ari zen nagusitzen orduan, eta gauza bera gertatzen ari da gaur egun. Eta dolarearen irudiak bietarako balio du: ekonomiaren legearen dolareak jende bera estutzen du orduan eta gaur.

Beraz, 1766ko Azkoitiko matxinadari buruzko nobela da Apirila, baina baita egungo krisi ekonomikoari buruzkoa ere.

Idazleak ezin dio ihes egin bere inguruan gertatzen ari denari, eta egungo egoera sozialaren inguruko narrazioak nahitaez etorriko direla uste dut. Gai hori asko landuko da aurrerantzean, orain memoria historikoaren inguruan asko idazten ari den moduan, edo ETAri buruz eta abar. Apirila nobelan, keinu batzuk eta proposamen batzuk daude, bilatu nahi dituenarentzat, gaur egungo egoera hartzeko moduari buruz: errukiaren eta justiziaren arteko dikotomia, auzi sozialen eragina bizitza pribatuan, emakumeen rol aktiboa egoera gaitzetan…

Errukiaren eta justiziaren arteko dikotomia aipatu duzu. Esteban Alberdiri gogoetarako bidea ematen dio langile batzuek protesta gisa langile urkatu baten irudia ezarri dutela ikusteak…

Gai hori nobela osoan ageri da. Lehen nagusiaren irudia eskegitzen baldin bazen, orain langilearen irudia eskegitzen da, pena senti dezagun. Nik uste dut hor balio aldaketa bat egon dela, baita sinbolikoki ere. XVIII. mendeko matxinaden garaian ez zegoen errukirik. Orduan goikoek, oligarkiaren ordezkariek, erabiltzen zuten errukia beren burua zuritzeko, larderiaren sinbolo moduan. Errukia bertikala da beti, goitik beherakoa. Errukiz ematen duenak sentitu behar du goitik behera ematen duela. Bestela, justizia da, eta justiziak beste zerbait eskatzen du.

Nikos Kokkinias egungo egoera ekonomiko larriaren biktima bat da. Haren berririk ez dago Interneten. Baina 1766ko matxinada bezain erreala da, noski.

Neuk asmatua da Nikos Kokkinias, bai. Baina ni harrituta eta inpaktatuta geratu nintzen Atenasko Sintagma plazan bontzo eran bere buruari su eman zion gizon baten argazkiarekin. Ez zen Nikos Kokkinias deitzen, eta ez zen taxista, baina argazkia erreala zen. Oso irudi indartsua iruditu zitzaidan. Irudi horrek transbertsalitate bat adierazten du nobelan, azken eszenarekin. Klasekide eta zapaldu gisa, Esteban Alberdik gertuago sentitzen du greziar bat berarekin garai batean hainbat borrokatan aritutako ikaskide ohia baino.

Baina ez du asmatzen zer egin, Nikos Kokkiniasen izena taberna bateko komunaren atean idatzi eta krisiaren ondorioz hildakoen mapa bat osatzen ahalegintzeaz aparte. Langile klasearen mugimenduaren ahuleziak eta ezinak ere erakusten ditu nobelak.

Esteban Alberdi desartikulatuta dago. Ez dago sindikatua, ez du esperantzarik, gaur egun gizartean nagusi den etsipen giro erori horretan bizi da… Eta bere amets horretan, bere eldarnio horretan, gaur egun hemen ez duena bilatzen du 1766ko matxinadan, nahiz eta matxinaden antolakuntza oso primitiboa izan, eta nahiz eta bera antolakuntza horretatik nahiko aparte geratu.

Epela da Esteban Alberdi bere emazte Teresaren aldean. Peñafloridako kondeak estimua agertzen dio, gertutasun bat, eta lilura moduko bat sentitzen du harekiko.

Eldarnioko eszena horretan, 1766koan, kamera non jarri erabakitzean arrisku handia zegoela jabetu nintzen, eta erabaki nuen bisagra lana egiten duen pertsonaia bat aukeratzea, hau da, boterearekin harremana duen pertsonaia bat. Pertsonaia horrek etxean bertan du, ordea, kontrapisua, emazteak esaten baitio ez dela inoiz handiki haietako bat izango. Nobelaren giltzarrietako bat da. Sistemak askotan egiten du hori: beheko batzuei ustez eskaini ez-dakit-zer, baina funtsezko eta benetako ezer eman gabe. Larderiaren beste legeetako bat hori da: jolas egin erdiko apaleko hainbat sektorerekin, baina une latzak iristen direnean inongo errukirik izan gabe.

Nobelan kontatzen denez, emakumeek oso parte hartze garrantzitsua izan zuten matxinadetan. Errealitatean ere halakoa izan zen?

Bai. Emakumeek oso rol aktiboa izan zuten matxinada hartan, eta epaiketen aktetako zerrendetan ere agertzen da hori. Emakumeak Errenteriako kartzelara eraman zituzten, eta zigor bereziak ezarri zizkieten.

1766ko matxinada ez da oso gertakari ezaguna eta aipatua. Nondik sortu zitzaizun gertakari horien inguruko interesa?

Gure inguruan, Azkoitian, Azpeitian eta inguruetan, ez da behar bezala transmititu orduan gertatu zena, nire ustez. Ramon Etxezarreta Azpeitian zinegotzi zen garaian [80ko hamarkadaren hasieran], kultura arloan zer egin zitekeen aztertzeko egin zen bilera batean, gogoan daukat Etxezarretak esan zuela interesgarria izango zela matxinada aztertzea, lan hori egin gabe zegoelako. Ahoz ahoko transmisioan galdu egin da, jendeak ez daki matxinadaren berri. Ildefonso Gurrutxaga azpeitiar historialariak nahiko era kritikoan tratatu zituen 1766ko jauntxoak, eta baita Alfonso de Otazuk ere La represión en la machinada de 1766 lanean. Guri, aldiz, beti transmititu izan zaigu Peñafloridako kondea, Narrosko markesa eta horiek modernitatearen eredu eta bultzatzaile izan zirela. Egia da hori, ez da ukatu behar, eta nobelan ere agertzen da; eta oso gauza onuragarriak egin zituzten, nafarreriaren aurkako txertoa lortzeko lanak sustatuz, adibidez, nobelan agertzen den moduan. Baina diskoaren B aldea ez zaigu kontatu, eta B aldea matxinada da. Gurrutxaga eta Otazuren lan kritikoetatik abiatuta, eta David Zapiain historialariaren laguntzaz, Tolosan [Gipuzkoako Artxibo Nagusian] garai hari buruzko dokumentuak irakurri, lehen epaiketako aktak batez ere, eta matxinadako egunetan zer gertatu zen ia-ia dena berreraiki ahal izan nuen.

Zergatik ez dira transmititu eta zabaldu matxinada horren inguruko kontuak? Ezkutatu egin dira?

Ez dakit. Harritzekoa da. Nik uste dut oso mugimendu inportantea izan zela. Ez bakarrik Euskal Herrian. Gosearen matxinadak deitzen direnak Europa osoan gertatu ziren. Azken batean, sistema ekonomiko batetik besterako jauzia gertatu zen garai hartan. Nik jaioterriko istorio hori kontatu egin nahi nuen, eta konturatu nintzen ez zegoela ia-ia material dibulgatiborik. Dokumentuetan bilatzen hasi, mozkortu dokumentuetan, eta harrituta gelditu nintzen gertatu zenarekin.

Badira Azkoitiko zalduntxoak deitutakoak sutsuki aldezten dituzten intelektualak eta erakundeak. Zure nobelak erakusten duen B alde horren berri eman eta zabaltzen duela ikusirik, zer erreakzio izango dutela uste duzu?

Hau azken batean literatura da. Nobelak B alde hori erakusten du, herri xeheak sufritu zituela sistema ekonomiko batetik besterako jauziaren ondorioak; eta eman ziren zigorrak, gaur egungo ikuspegitik begiratuta, burugabeak izan zirela. Peñafloridako kondeak eta Narrosko markesak heriotza zigorrak eskatu zituzten matxinadaren buruentzat, matxinadaren ondorioz, zarata bai, baina ia-ia biolentzia fisikorik eta zauriturik ere ez izan arren. Esku zikinak erakutsi eta eskuari muin egitera derrigortu eta horrelakoak, besterik ez zieten egin. Matxinoak, gainera, ez ziren jauntxoen kontra oldartu, jabeak haiek izan arren, gariaren salerosketa kudeatzen zutenen aurka baizik. Ez zen eraso zuzenik izan Peñafloridako kondearen edo Narrosko markesaren aurka. Baina nobleziak larderiazko jarrera bat hartu zuen matxinoen aurrean. Badirudi afrontu moduko bat izan zirela matxinoen aurka eskatu ziren zigorrak, despetxuzko jarrera bat.

Gertatutakoaren berezko larritasunak baino gehiago kezkatzen zituen akaso gero etor zitekeenak, eta bertatik moztea erabaki zuten.

Lehenengo eskaera izan zen gariaren prezioa jaistea eta neurri bakarra erabiltzea garia neurtzeko, baina gero jendea hasi zen bestelakoak eskatzen. Narrosko markesak kontatzen duenez, batek eskatu omen zuen udal bilkurak plaza irekian izatea eta pertsona guztiek boto bana izatea. Hor beste zerbaiten itzala ikusten da, eskaera igualitaristagoekin-edo lotutakoa… Matxinadek jauntxoentzako zeukaten arriskua zen erraz zabaltzen zirela: Azkoitian hasitakoa Azpeitira zabaltzen da, baina baita Deba bailarara ere: Deba, Elgoibar, Eibar… Hori dena lehenbailehen moztu nahi izan zuten, zabaltzeko arrisku hori saihesteko.

Peñafloridako kondearen El borracho burlado antzerki lana estreinatzen dute nobelaren garaian. Zure nobelak obra horri buruzko ikuspegi kritikoa ematen du.

Begirada kritiko baten eskaera dago nobelan. El borracho burlado askotan aurkezten zaigu euskarazko antzerkiaren sorrera gisa. Baina ez da euskarazko antzerkia, euskarazko kopla batzuk dituen gaztelaniazko obra bat baizik. El borracho burlado eta garai hartako beste obra batzuk elitearen antzerkia dira, antzerki morala, herri xehea mozkor eta handinahi erakusten duena. Elitearen dibertimendu bat dira herri xehearen kontura barre egiteko. Antzerki prekostunbrista bat da.

Etenik izanez duen tradizio bateko katebegia, ezta, Txomin del Regato eta geroztiko beste batzuk ikusita?

Bai, bai, Txomin del Regato, ETBko hainbat produktu… Bai.

Forma aldetik, estiloari dagokionez, zein izan dira zure kezka nagusiak Apirila idaztean?

Obra bat egiten saiatu naiz, ez daitezela bi obra izan, bakoitza garai batean kokatua, bat eta bakarrabaizik. Badago bi garai horiek lotzen dituen jolas literario bat: oraingoa eldarnioan erortzen da ospitalean, eta bukaeran iraganekoa erortzen da etorkizunean, hau da, iragana etorkizunean proiektatzen da. Baina literaturaren ikuspuntutik gehiago kezkatu nau, neu konbentzituko ninduen estilo sinesgarria lortzen saiatzeaz gain, ahots diferenteen arteko konbinaketak. Narratzaile teorian orojakile bat dago, baina lehen pertsonan egindako barne bakarrizketa batzuk tartekatzen dira. Forma bakoitzari zein portzentaje eman; atal bakoitza ez dadila izan elementu isolatu bat, osotasunean integratutakoa baizik; continuum hori nola mantendu… Horiek izan dira nire kezka nagusiak.

Euskarari dagokionez, ez zara orduko euskara berreraikitzen saiatu.

Ez dut nahi izan. Gaur egungo obra bat da, eta gaur egungo hizkera erabili dut, berreraikuntza filologikorik egin nahi izatetik oso urruti. Horretan ez dut ahalegin txikiena ere egin.

Azkoitiko edo Urola eskualdeko forma batzuk txertatu dituzu, baina batuan beti.

Orain arteko nire nobelak beste leku batzuetan kokatuta zeuden, eta hori aintzat hartu nuen haiek idaztean, baina kasu honetan erabaki dut, Urola bailaran kokatua dagoenez, geuretik gehiago ematea, eta hor eroso sentitu naiz. Dena den, batuan idatzi dut, ez dut Urola aldeko euskararen errekreaziorik edo antzekorik egin.

Poeta gisa irten zinen literaturaren plazara, baina dagoeneko lau nobela argitaratu dituzu; poema liburuak, berriz, hiru baino ez.

Asko kostatzen zait poesia idaztea. Ikusita zer argitaratzen den, momentuz ez dut ikusten neure burua poesia idazten eta argitaratzen. Ederra da neuk gustura sinatuko nituzkeen poemak besteren liburuetan topatzea. Orduan, ba… poema eta poema tartean nobelak idazten ditut.