Erresistentziaren albo kalteak

Karmele Urresti eta Txomin Letamendiren bizitzek, lehenago ala geroago, nobela batean bukatu behar zuten. Horretarako osagaiak, behintzat, den-denak zituzten: erizaina zen Urresti (1915-2010), 1936ko gerran ondasunak galdutako Ondarroako (Bizkaia) familia bateko kide, eta Eresoinka erbesteratuen kultur taldean kantari. Letamendi (1901-1950) tronpetista profesionala zen, Bilbo bere jaioterriko Orkestra Sinfonikoan musikari, eta gerrako lehen zatian komandante, Eusko Gudarostean. Bilbo faxisten esku erortzean egin zuen sorterritik alde, eta Parisen lotu zitzaion Francisco Canaro tango jotzailearen orkestrari. Inguru horietan ezagutu zuten elkar biek, Urrestik eta Letamendik, eta han hasi zuten euren arteko maitasun harremana. Gero, naziak Parisen ate-joka zirenean, ontzi batean ihes egin zuten Frantziatik, Venezuelara. Han zebilela errekrutatu zituen Jose Antonio Agirre lehendakariak, euskal zerbitzu sekretuetan lan egin zezaten. Eta buelta Bilbora.

«Banekien Karmeleren [Urresti] istorioa, eta betidanik izan dut gogoa hura kontatzeko». Aspaldiko asmo bat bete du, azkenean, Kirmen Uribek. 2012an, Mussche eleberria argitaratu eta berehala erabaki zuen bazela lanari heltzeko tenorea: «Bizitzan, sasoi bakoitzak du egiteko bat. Ni orain arte ez nintzen gauza sentitzen tamaina honetako nobela bat idazteko, halako kontakizun konplexua, hainbeste pertsonaia eta lotura zeukana. 2012an esan nuen: 'Ausartu egingo naiz'». Orain itxi da orduan abiatutako bidea, Elkarrekin esnatzeko ordua (Susa) kaleratuta. Atzo aurkeztu zuen liburua, Donostian.

Kontakizunaren «bihotza» Karmele Urresti da, baina haren belaunaldiaz gain, aurrekoa eta ondorengoa ere kontatzen du liburuak. Eta, horregatik, Uribek dioenez, bikote baten erretratuaz harago, Euskal Herriaren «XX. mendeko urte zentralen istorio bat» da jasotakoa. 1936ko gerra salbu —«iruditzen zait gehiegi kontatu dugula»—, iragan mendeko hamarkada gehienak zeharkatu ditu narrazioak, eta arreta bereziz aztertu du gerraondoko garaia: «Gure historiako garairik ilunena da; ez dakigu ezer». Errealak dira kontatzen diren gertakariak, eta benetakoak dira, benetako izen-abizenez jantziak, eleberriko pertsonaia guztiak. Erdigunean, gai bat: askatasun nahia eta erresistentzia politikoa. Eta baita haren ondorioak ere. Latzak, normalean.

Nobela da, ordea, Uriberen lana; hortaz, fikziora jo du eszenak irudikatzeko, eta eraiki ditu atmosferak, gertakariak kokatzeko. Benetako argazki eta gutunetan aurkitutako datuak baliatu ditu, baina, halere, argi du berea ez dela historia liburu edo biografia lan bat, narrazioa baizik. «Kontakizuna da inportanteena».

Kunderaren irakaspenak

Hain justu, Milan Kunderarentzat, narrazioa da eleberri batek behar dituen bost ezaugarritan lehena. Bere egin ditu Uribek Txekiako idazlearen irakaspenak, eta bete ditu bost baldintzak.

Kunderaren bigarren ezaugarria ere, erreportajea, presente dago Uriberen lanean. «Dokumentazio lan itzela» egin du idazleak eleberria ontzeko; hamaika elkarrizketa egin ditu, eta arakatu ditu hango eta hemengo artxibategiak. Josep Benet historialari katalanaren dokumentuen artean, adibidez, Letamendiri buruzko karpeta bat agertu zitzaion, 200 foliorekin, eta AEBetako CIAren dokumentu desklasifikatuak biltzen dituen webgune batean ere topatu zuen behinola tronpetista izandako agente klandestinoaren informazioa. Working in progress erara egin du lana, informazio berriak jaso ahala narrazioa idazten. Eta Gorka Arrese Susako editoreak atzo barre txikiz azaldu zuenez, «estresantea» ere izan da prozesua, aurkikuntza berri bakoitzak hankaz gora jar zezakeelako aurretik ondua.

«Tentazioa» izan du Uribek, izen-abizenak aldatu, eta dena fikzionatzeko. «Baina barruak ez zidan uzten hori egiten». Isilpean geratutako istorio bat kontatzeko betebeharra sentitzen zuen. Eta lotura du horrek autobiografiaren baldintzarekin, Kunderaren hirugarrena. «Ni neu ez naiz agertzen, baina idazlearen ahotsa agertzen da». Sinesten baitu idazleak norbanakoaren ahalmenean, diktadura eta indarkeria salatzeko. «Unibertsitatean esan zidaten literaturak ezin duela mundua aldatu. Ez nago ados». Edonola, idazlea ez da liburuan nabarmentzen. «Ez dago birtuosismorik, ez dago apaingarririk». Kontakizuna da jaun eta jabe.

Ametsak ere nahi zituen Kunderak, eta badira horiek ere Uriberen lanean. Bete gabekoak dira, halere, pertsonaien amets gehienak. «Itxaropena dago, eta desengainua, baina askotan ez dago beste aukerarik». Promesa batek betetzen ditu Letamendi eta Urresti, AEBek Franco botatzen lagunduko dutelakoan bizi baitira, baina desegingo da amets hori ere. Bada, azkenik, pentsamendua ere, Kunderak eskatu bezala. Puzzle bat da lana beraz, edukiz, eta baita formaz ere, testu mota ezberdinak landu baititu Uribek.

Euskaraz, gazteleraz, galizieraz eta katalanez, lau hizkuntzatan batera argitaratu du liburua idazleak, argitaletxe banatan. Agenteak, argitaletxeek eta saltzaile batzuek eskatu zioten argitalpen laukoitza. Ez du uste formulak euskarazko lana —jatorrizkoa— kaltetu dezakeenik: «Azkenean,gurea hau da». Halere, nabarmendu nahi izan du «proba» egin nahi zuela lana hala argitaratuta: «Argi dago euskarazkoarikalte egiten badio ez dugula berriz egingo. Geure buruaren kontra ezin gara joan». Liburua kalean, irakurraldiak egingo ditu Uribek aurrerantzean, Bilbon, Donostian, Gasteizen, Iruñean, Durangon (Bizkaia) eta Baionan.