«Entelekiatik errealitatera pasatu ginen, eta hemen gaude»

Alai eta patxadaz agurtu ditu Amaia Zubiriak (Zubieta, Gipuzkoa, 1947) etxera bidean gurutzatu dituen Angucianako bizilagunak, bakoitzaren izena ebakitzeko presarik gabe. Etxean, hiru deik eten diote jarduna: harakinak, eskaria iritsi dela jakinarazteko; adiskide batek, aspaldiko partez kantuan entzuteko irrikaz dagoela esateko; eta kazetari batek, elkarrizketa bat proposatzeko. «Ez zenuten 73 urte izan arte itxaron beharrik; orain nekatu samartuta nago, ba». Saihetsezina da pentsatzea Errioxako (Espainia) herri txiki horretako jendeak irudikatuko ote duen Adarra saria jasotzen bihar, Donostiako Viktoria Eugenia antzokian. Betiko lagunez inguratuta egongo da; han izango dira, besteak beste, Luis Camino, Pascal Gaigne, Ritxi Salaberria, Iñaki Salvador eta Angel Unzu musikariak, hainbat kolaboratzailerekin batera.

Urduri al zaude?

Batere ez, ailegatzeko desiratzen nago. Ni geldialdietan jaisten naiz. Denbora asko egoten bazara geldi, ez duzu geroa ikusten; bestela ere, guk gero askorik ez daukagu ja, eta esaten duzu «kontxo, zer luzeak egin behar zaizkidan hurrengo hilabeteak». Hiru urtez egon naiz gaixo, gaizki, hiltzera nindoala ere pentsatu nuen. Orduan, zerbait dagoenean, poza ematen du, eta arrimatu ahala, are eta handiagoa.

Gustura jaso duzu saria?

Horrelako gauzak formalitate hutsalak iruditu zaizkit beti, deusetarako balio ez dutenak. Baina esan zidatenean kontzertu bat egin nezakeela nik nahi nuenarekin... «Nik nahi dudanarekin?». «Bai, bai, nahi izanez gero famatuekin-eta...». Ba, ez dira famatuak izango, baina bai onenak, hemen, gure herrian. Hori bada sari bat, niretzat eta guztiontzat. Lanarekin gaizki dabil jendea, gu beti ibili gara gaizki, eta euskara aukeratu duenak beti dauka prekaritate hori. Ez dugu asko irabaziko, baina ikusiko gaituzte eta entzungo gaituzte. Artistak hori nahi du: bere lana erakutsi, txalotua izan, maitatua izan, azkenean. Ateratzen zara zure egoa puztu-puztuta, eta baduzu puska baterako [barrez].

Zuk sortutako abestiak bakarrik emango dituzue. Zergatik?

Kantu tradizionalak politak dira, ondo pasatzen dugu, eta hor daude. Uste dut ez dutela arriskurik desagertzeko. Gureek bai, ordea, ez direlako ezagutu ere egiten.

Lagun asko elkartu dituzu.

1977an hasi nintzenetik jo izan dugunak elkartuko gara. Izugarrizko musikari onekin aritzea tokatu zait, edo haien atzetik joan naiz, edo haiek etorri dira nire atzetik, ez dakit nola izan den. Gustatzen zitzaien nik ezer ikasi gabe nola nekien hori dena. Maiorra non, minorra non... Tutik ere ez dakit. Hori bai, memoria ikaragarria daukat musikan, melodian. Bertsolariek bezala; behin doinua eta neurria jakinez gero, badakite nola sartu etortzen zaizkien gauzak.

Aita bertsolaria zenuen, ezta?

Bai. Oso hitz gutxi egiten zuen, baina bazkari bat egiten genuenean... Tira, nire gurasoak alkoholikoak ziren, kontuz, hori ez da oso idilikoa. Baina batzuetan baziren momentuak benetan idilikoak zirenak. Nondik demontre ateratzen zuen hori nire aitak? Jario hori, patxada hori... Etxean, jakina, plazan ez. Oso lotsatia zen. Uste dut hortik datorkidala bertsolari sena. Seguru asko, nik bertsolaria izan nahiko nuen, ezer izatekotan. Bestela, kantaria, baina euskalduna ez. Ez zen batere elegantea. Nik ez nuen esan nahi kantu pila bat nekiela, denak euskaraz. ¡Vaya mierda!

Zer entzuten zenuen?

Lourdes Iriondo entzuten nuen, Ez Dok Amairuren garaian eta lehentxeago ere bai. Baina hori zen herrian kantatzeko; Donostiara joaten nintzenean ile apaindegian lan egitera, ez zitzaidan okurritzen sekula euskaraz kantatzea. Eta zenbat nekizkien... Markesaren alaba-ren bertso guztiak, eta horrela dena. Hori niretzat zen, ez nengoen harro horrekin.

Kontatu izan duzu Donostiako Arte Ederrak-eko kantu lehiaketa batean aldatu zela hori, etxekoei gezurra esanda joan, eta Benito Lertxundi euskaraz abesten entzun zenuenean.

Nik 16 urte nituen, eta berak batzuk gehiago. Ez genuen elkar ezagutzen. Jartzen da bere gitarrarekin plin, plin, plin, eta hasten da kantatzen: «Al cielo vestida de novia te vas/ y un coro muy triste de ángeles/ sollozan la marcha nupcial...». Pentsa, hori ez zitzaigun irrigarria iruditzen. Kantatu zuen Vestida de novia, eta haria lotu zuen Lourdesen kantuarekin: «Gazte gera gazte/ ta ez gaude konforme...», eta gero berak egin zuen beste batekin. Benitok izugarrizko ahotsa zeukan. Hura zen lehendabiziko aldia nik entzuten nuela euskara toki publiko batean, gizon batek abestuta, gitarrarekin, horrelako ahotsarekin... Zerbaitek klak egin zidan.

Zuk zer kantatu zenuen?

Ni joaten nintzen folklore andaluziarra kantatzera, baina kantu kubatarrak gustatzen zitzaizkidan batez ere. «El cielo se ha puesto negro, Facundo/ la tierra está abochorná...». Horrekin bigarren eta hirugarren postuetan egoten nintzen. Beste batzuekin ere bai: «Mi Ochún, mi Ochún/ me manda un negrito lindón...». Oso kanta politak dira.

Musikarako intuizioa etxean jaso zenuen, beraz?

Amak ondo kantatzen zuen, oso ondo. Irratian entzundako edozer kantu, batez ere eguzki pixka bat ateratzen bazen. Orduan sartzen zitzaion gauzak astintzeko gogoa. Ahots alegera zuen, polita. Hala ere, bertsolari edo egile sena ez zen amarena, berak ez zuen sekula kanturik egin. Aitak bai, aitak egiten zituen bertsoak, eta politak ziren, zentzudunak.

Gordeta dago baten bat?

Inork ez zizkion idatzi, nik ere ez. Ez nion batere meriturik eman. Gero konturatu nintzen. Ikaragarria da. Gu hor geunden, baginen, bagenuen, eta hura dena ezabatu, eta beste gauza batzuk itsatsi zizkiguten. Horri buelta ematea zaila da. Lotsa sentitzen duzu, eta gero lotsa sentitzen duzu lotsa izateaz. Nik egin dut hori, inork behartu gabe. Tira, nola inork behartu gabe? Ez zegoen aukerarik, bestea zen ezer ez izatea, galtzaile bat izatea.

Nolakoa zen etxeko giroa?

Amak esaten zidan: «Zu hilik jaio zinen, eta armiarma bat ematen zenuen, dena begiak eta behatzak, besterik ez». Ezereza baino are gutxiago. Nire ama ikaragarria zen, lurreko indar bat, su eta gar. Esaten zioten: «Ume honi musika irakatsi behar zenioke, infernura joango da bestela»; eta berak: «Ez daukat, ba, beste zereginik».

Ni zortzigarrena nintzen, eta atzetik ez zegoen beste inor, suertez. Gurasoek hasieratik nahi zuten neska bat, amari laguntzeko-eta. Sei mutil izan zituzten. Eta bi gazteenak, neskak; bi susto. Ni gaixo etorri nintzen, «hilda», ez zitzaien bururatu zorabiatuta nengoenik; hilda nengoen, hilda nahi ninduen, gaixoak. Ahalegin guztiak egin zituen ni galtzeko, eta ez zuen posible izan. Laguntzen zituen beste emakume batzuk horretan, eramaten zituen eraman behar ziren tokietara, baina berak ezin zuen laguntza eskatu.

Musikan hasi zinenean, zer zegoen?

Ez Dok Amairu ez zen eskola bat izan, ez zen eskola askatzaile bat izan, baina bai nondik hasia. «Honek esan nahi du elkartzen baldin bagara zerbait egin dezakegula». Batez ere gizonak konturatu ziren horretaz. Neskak handitzen ari ziren, eta umeak egitera joan ziren, eta ezkontzera, agian. Asko ez ditugu ikusi gero. Alderantzizkoa egiten bazenuen, hura izugarria zen. Herria ofenditu egiten zenuen.

Zuk ez zenuen bide hori hartu.

Nire joera beti izan da, txikitatik, ihes egitea. Gauza batzuk nirekin eramango ditut, motxila baten moduan, eta ezingo denean, hori ere kentzen dizutelako, bakarrik ibiliko naiz, erabat bakarrik. Beldurtia naiz, eta ausarta ere bai, aldi berean. Normalean, gauza horiek elkarrekin doaz, antidotoa da. Ihesak badu gauza izugarri bat: bakardadea. Hori garantizatuta dago. Patroiak errepikatzen badituzu, posible da hortik ateratzea, baina ez baduzu hori nahi, bakardadean bizi beharko duzu. Nik momentu horretan musikarekin egin nuen topo, profesionalki. Banekien horrek beteko ninduela. Prekarioan beti, ni beti bizi izan naizelako prekarioan, jaioz gero. Horrek ez nau hainbeste izutzen.

Protesta egin izan duzu lan baldintzak hobetzeko.

Borroka egin dugu, joan gara joan behar zen tokietara, errezibitu ere egin gaituzte, agindu ere bai, baina sekula ez dugu ezer jaso. Guk nahi genuen estatus bat, zeozer izan. Orain kontent gaude jende berri pila bat datorrelako, eta ni ere pozik nago. Eta? Zer proiektu daukazue hauentzat? Hala ere, gu baino hobeto daude. Gurea... ez zen posible. Baina, arraioa, entelekiatik errealitatera pasatu ginen, eta hemen gaude.

Babesik gabe aritu zarete?

Gu baino gazteagoak zirenek esaten ziguten: «Ez baduzue kobratzen, guri ez diguzue aterik zabaltzen». Eta guk konprenitzen genuen hori. Bileraren batera joan ginen Imanol [Larzabal], Iñaki Salvador eta besteren bat, baina momentu batean, nik esan nien: barkatu, baina utzi bakean. Kobratuko dut ala ez, ahal dudana egingo dut. Ahal badut, kobratuko dut. Ahal badut, jango dut. Baina utzi bakean. Nire saltsan egon nahi nuen, ez beti istorio horietan. Baina egia da norbaitek ibili behar zuela. Tira, gu ere ibili ginen: antinuklearretan, presoen alde, ez dakit zeren alde... Non ez ginen ibili! Baina gure alde ez dut gogoratzen inor jarri zenik.

Noiz sortu duzu azken kantua?

Ez da hainbeste denbora. Ihesean du izena, hain justu. Alde eginda datozenei buruzkoa da; migratzaileak, iheslariak, guztiek dute arrazoiren bat. Gero, beste bat erdi egina daukat, famari buruzkoa. Aurretik ere badaukat bat hitz egiten duena famaren zamaz: Hi bezala. Puta bati egindako kantua da.

Zergatik?

Kantari hasi nintzenean, nire taldearekin, inoiz ez delako bakarrik lan egiten, izaten nituen nostalgia batzuk. Banandu nintzeneko lehendabiziko urtea kalean pasatu nuen, kale gorrian. Bigarrena ere hortxe-hortxe. Ezagutu nituen nik ez dakit zenbat puta; puta eta puto. Berdintsu bizi ziren. Nik, berriz, nire fama txikia neukan, Haizearen garaikoa. Ez dut uste harroa izan naizenik, beti saiatu izan naiz neukana baretzen, ez dago zertaz harroturik. Kantuan agertzen da sentitzen nuen enpatia: «Hi bezala nihaur ere/ karrikako anderea...».

Angucianan bizi zara orain. «Erbeste ekonomikoan», esan izan duzunez.

Egia da. Ni ez naiz gustuz etorri hona. Egokitzeko gaitasun handia daukat. 50 etxe baino gehiago pasatu ditut, eta horrek esan nahiko du zerbait.