EKEk Suhasen 1917ko gutuna plazaratu du

2014an eskuratu zituen Euskal Kultur Erakundeak lehen grabaketak. 2016 eta 2018an ondokoak. Horrela osatu ahal izan du Alemaniako 1914-1918ko Euskal presoen grabaketak bilduma, Gerla Handiaren denboran Prusiako Komisio Fonografikoak egin grabaketa elemeniaren artean eginak. Bost lapurtar, bi baxenabartar eta hiru zuberotar dira entzuten, I. Mundu Gerlan preso altxatuak izan zirenak Alemanian. Haien artean ziren Suhas anaia arrangoiztarrak: Jean-Baptiste eta Antoine Suhas. Antoine izan zen orduan gehien grabatuetarik,baina beste altxor bat utzi zuen: Eskualdun baten letra mila bederatzi ehun eta hamazazpian. Hamalau orriko gutun luze etaautobiografikoa, eskuz idatzia. Hastapena baizik ez zioten grabarazi bilketa egin zuten zientzialari alemanek: Hermann Urtel erromanista eta euskara hizkuntzan aditua (1873-1926) eta Wilhelm Doegen aleman hizkuntzalaria(1877-1967).

Berlingo Etnologia Museoak eta Humbold Unibertsitateak dituzte orain arte atxiki grabaketak eta dokumentu historiko horiek. Bost urteren buruan, osoki argitaratu du gutunaren transkripzioa EKEk bere Internet atarian, eta deskargatu daiteke ordenagailura. Stolbergeko (Alemania) presoner eremuan idatzi zuen Suhasek, 1917ko agorrilaren 1ean. Gutunetik baino gehiago, literatura kutsua duen idazki autobiografikotik badu, azterketa bide anitz uzten dituena lantzeko: hizkera, lexikoa, estiloa, testuinguru historikoa, soziologikoa.

Aita bardoztarra eta ama uztariztarra zituen Antoine Suhasek; hura Arrangoitzen sortu zen. Han ezkondu ere errotazain zela, Errota Handian. Gutuna irakurtzearekin, bistakoa da alfabetatua zela: bazekiela irakurtzen eta idazten. Euskara eta bere herria maite zituela agerian uzten du, izenburutik beretik: euskaldun batek idatzia dela dio, nahiz Frantziak zuen gerla erreketara igorria. «Euskarazkoak dire ene gogo, sendimendu eta izaite guziak», dio gutun hastapenean.

Euskaltzaletasun horrek ekarri zukeen ordukoz euskaraz idatzia izan zen liburu eta prentsaren irakurtzerat, ageri baita erranaldien itzulikatzeko moldetik bazuela eredu bat. Esaldi luze eta egituratu hau lekuko: «Mila bederatzi ehun eta hamalauean, nahiz delako urthea zen lazgarria, eta mintzatu nahi naizen orena izan den enetzat lastimagarriena, ene bizia baderamat halarikan ere hirur urthez gibelerat, eta ene gogoa ohiko eta orhoitgarrizko memento dohakabe hartarat».

Gerla hasi aitzineko Arrangoitzeko laborantza giroa deskribatzen du lehenik, eta emaztearekiko bizia. «Deskantsuz eta zorionez bethea bizi nintzela ene familiaren arthean eztitasunez inguratua, ene egoitza maitearen atherbearen pean. Banuen duda gabe sobera bozkario atsegin horien erdian hola junpatua bizitzeko». Janbattitt Elizanbururen Ikusten duzu goizean bertsoetarik baduke deskripzio horrek: Euskal Herri lasai, baketsu, idilikotik, gerla handiaren bezperan. Estilizatu zuen Suhasek kontakizuna: «Egun hartan iguzkia jalgi zen ederrik, eta distirentik, xoratzen zituela bere menean hatxeman ahalako gauza suerte guziak. Iguzki begian aurkitzen ziren etxiek iduri zuten urhe kolorez emokatuak zirela, eta teila gorrizko hegatsek berek hartzen zuten kobre zaharraren egite guzia».

Dena dirdira, urre eta kobre kolore den garaiak kontrastea egiten du kontakizunak ondotik dakarrenarekin: «Deskantsuak eta bakeak lekhu egin zuten zorigaitzari eta gerlari. Gerla. Duda mudan zagon galerna beltz hori. Izen goibel eta ilhun hori zapartatu zen ortzi karraskaren pare herri alde orotan». Eguzki ederra gibelean utzi du gerlaren ekaitz beltzak, bazterrak eta gogoa ilun uzteko. Baina gerlara joateko manua bete zuen Suhasek, beste anitzek bezala, herriko apaizak ere hala manatzen zielarik: «Apeiku azpian jaun erretorak juan behar ginen gizoneri egin zaukun eksorta bat hunkigarria [...] eta denbora berean othoiztu harmetarakoan ginoatzila elizako ordren bethetzerat».

«Hauk ere gizonak dira»

Lubakietan bizi izanaz deus guti aipu duelarik, gerla denboran eskuin-ezker ibili diren herriak zerrendatzen ditu. Gerla horri buruzko pentsamendu bat salatzen du, gutunean, beste euskaldun baten ahoan ezartzen duena. «Lagun eskualdun batek erran zautan axeria eta otsoa elgarrekin bizi ziren denboran tzarkeria merke zutela batak ala bertzeak. Zoinek gehiago egin zuten beren laphurtasuna eta gero, elgarren artean guduka. 'Hik egina duk' zion otsoak. 'Ez, hire lana duk', ihardesten zuen bethi axeriak. Eta uste dut hola hola izanen den oraiko gerla hunen auzia».

Ageri da preso hartu zuten ordutik hobeki zegokeela Suhas, erreketan eta obusen pean baino. Hainbestetaraino, non ele gozoak dituen preso atxikitzen zutenen aldera. «Etzazuela uste izan hargatik, zeren preso garen dohakabe garela eta borthizki erabiliak. Ez huna! Badu hirur urte Alemanian naizela. Behin ere orainon ez aintzindari, ez soldado batek ez dautet erran hitz bat gaizki plazaturik. Ongi kontrarioa, uste dut intelegatzen ahal bagine arras lagunak gintezkeen elgarrekin. Hauk ere gizonak dira gu bezala, eta aita familiakoak, gerla izigarri hunen akhabantzaren aiduru dagotzinak». Artetik errateko, Suhasek paperean etzan euskarak erakusten duelarik euskalki desberdinak ezagutzen zituela.

Erregistro zaindua

Jasone Salaberria Euskal Ikasketetako doktoreak parte hartu du Antoine Suhasen gutunaren transkripzioan. Hizkuntzalaritzatik, haren azterketa bat ere egin zuen duela hiru urte.

Henri Gavel hizkuntzalariak 1935eko Euskal Museoko aldizkarian Antoine Suhasi buruz idatzi zuena oroitarazi du Salaberriak. Gavelek zioen Suhasek erabili euskara hori ez zela bere euskalkia, tokikoa, baina apezei kopiatua. Ikuspegi hertsiegia zaio Salaberriari, uste baitu Suhasen gisakoek bazituztela erregistro ezberdinak, izan etxean, izan kanpoan. Ahozkoan eta idatzian. «Orain arteko dialektologiako lanetan guti edo ezer aipatuak izan dira hizkera erregistroak», dio. Fenomeno anitz «ez dira izan aztertuak erregistro desberdinen adierazle bezala, baizik eta tokiko ezaugarri bezala. Erregistro bat eta bakarraren jabe izango balira bezala. Eta 'tokiko' erraten dugunean, lagunartekoa, familiako hizkera erran nahi du. Ez ote da izango lekukoak badituela erregistro desberdinak, bat arrotzekin erabiltzekoa, eta bestea etxekoekin? Lagun arteko erregistroa eta erregistro zaindu edo gurbila?», galdegiten du Salaberriak. Hots, baldintza guziz berezietan idatzi eta grabatu zuela Suhasek bere gutuna, eta euskara zaindu bat erabili zuela.

Hiztegi eta hizkeratik hasiz, ikerbide franko uzten ditu dilindan dokumentu historiko horrek hala nola literatura arloan eta historian.

Gutuna deskargatu eta grabaketen entzuteko: www.eke.eus www.mintzoak.eus