«Egiten direnak baino film gehiago egin litezke hemen, eta mota gehiagotakoak»

Isilaldi luzea izan du Joanes Urkixok (Bilbo, 1955) literaturaren plazan. Hamar urte baino gehiago dira bere azken lana argitaratu zuela: haur eta gazteentzako Nerabeak eta beste munstro batzuk. Urrunagokoa du helduentzako literatura, 30 urte baino gehiago igaro baitira bere azken narraziotik. «Barne gogoeta» batean izan dela dio Urkixok. Emaitza, baina, aurten eman du: 1936ko gerra giroan, Bilbon, Wilhelm Wakonigg kontsul austriar naziaren espioitza kasua landu du Ekaitza urrun (Erein) eleberrian. Gidoigintza du ofizio, eta hari tiraka landu du nobela: ataletan, egituran eta kontakizunen ordenan jarri du fokua. Pelikula bat eta beste nobela bat ditu esku artean orain.

Eleberri historikoa osatu duzu. Zerk eraman zaitu 1936ko gertakarietara?

Egia esan, ez nuen nahita egin genero aukeraketa: eleberri historikoa egin dut, kontatzen dudan istorioa gertakizun historiko batean kokatzen delako. Alberdania argitaletxeak badu Wakonigg espioiari buruzko liburu bat: Ingo Niebelek idatzitako Al infierno o a la gloria. Wakoniggen kasuari buruzko ikerketa sakona egin zuen Niebelek, eta, eleberria idatzi bitartean, gau mahaian izan dut. Libreki jardun izan banintz, ziurrenik ez nukeen nobela historikoa aukeratuko; normalean bururatzen zaizkidan istorioek gehiago jotzen dute thriller edo fantasiazkoak izatera.

Zure familiako gertakarietatik abiatu zara pertsonaiak eratzeko.

Aitonaren hiru anaiak gerrara joan ziren; tartean, Gabino, anaiarik gazteena. Egia esan, ez dakit zer gertatu zitzaion. Badakit Artxanda inguruan desagertu zela, baina ez da ageri desagertuen eta hildakoen zerrendetan. Amari entzun dizkiodan istorioetan oinarritu naiz pertsonaia nagusia osatzeko. Egia da sasiko anaia bat izan zuela, eta osaba eta izeba baten etxean hazi zutela, Larrabetzun. Gerora eraman zuten Galdakaora, familiaren baserrira. Nolanahi ere, gauza asko aldatu ditut: pentsamendu tradizionalista indartu nahi izan dut, adibidez. Wakoniggi buruz idatzitako guztiak, aldiz, egiazko gertakariak dira, eremu pribatuan azaltzen diren elkarrizketak salbu. Inork ez du jakingo horietan zer gertatu edo zer esan zen.

Orduko estereotipoei jarraituta sortu dituzu pertsonaiak?

Saiatu naiz gaur egun indarrean dauden pertsonaia motak eratzen: arketipoaren aurkakoak. Liburuan azaltzen diren pertsonaiak ez dira erabat onak, ezta erabat gaiztoak ere. Bakoitzak bere helburu eta arrazoiaren arabera jokatzen du. Wakoniggentzat familia da lehentasuna, eta, sendiaren ongizatea bermatzeko, ongizate ekonomikoa oinarrizkoa da. Horren arabera jokatzen du: gerra bukatu, eta Bilbok gerra aurretik izan dituen merkataritza harremanak bere onera itzul daitezen nahi du. Horretarako, Bizkaiko hiriburua ahalik eta azkarren faxisten esku uzteko eginahalak egingo ditu.

Eta, beste aldean, jeltzalea: Gabino.

Baserritik ateratzen den gazte bat da, eta anaia komunistak eragin nabarmena du berarengan. Eleberriaren bukaera gakoa da, niretzat: ez dut aipatzen, zehazki, zein batailoitan bukatu duen Gabinok, baina ANVren ezaugarriak azaltzen dira argi eta garbi. Paralelismoa egin nahi izan dut Gabinoren aldaketa prozesu horrekin, gure garaiko askok, eta gazteagoak direnek ere bai, antzeko prozesua izan baikenuen: nazionalista, independentista eta, aldi berean, ezkertiar izatera iritsi ginen. Eta kontrako prozesua egin zuenik ere bazen: ezkerretik nazionalismora iritsi ginen. Gaur egun, nahaste handia dago, baina uste dut badagoela nondik heldu.

Eleberria ontzean, muga ala laguntza da gidoigintzan pilatutako jakintza?

Niri asko lagundu dit. Gidoi batekin bezala aritu naiz nobela idazten: hasieran, eskema luze bat egiten dut, eta, idazten hasi orduko, egitura guztia izan dut landua. Idazle gehienak ez dira horrelakoak, eta, gerora, egituran kale egiten dute horregatik. Egitura orokorra ez eze, atalak ere argi izaten ditut idazten hasi baino lehen: bakoitzak duen abiapuntua, bilakaera eta ondorioa.

1936ko gerrari heldu diozu oraingoan, eta Lasa eta Zabalaren kasuarekin ere gidoia ondu zenuen 2014an. Oroimen historikoaren arloan murgiltzeko joera duzula esango zenuke?

Ez da kasualitatea. Aspaldi heldu nahi nion gai honi, gertutik ezagutzen dudan istorioa delako, eta, oro har, interes berezia dudalako oroimen historikoa lantzen duten egitasmoekin. Lasa eta Zabala filmaren gidoia ekimen propioz egin nuen, interesa nuelako. Orain ere ildo beretik ari naiz lanean: gaia ezberdina da, guztiz, baina oroimen historikoari erantzuten dion nobela bat dut esku artean. Heroinaren gorabeherei lotutakoa da: Orratza eta katea. Gidoia aspaldi idatzi nuen; inork erosi ez zidanez, ez da pelikula egin. Edonola ere, erabaki nuen nahi eta nahi ez kaleratu egin behar nuela istorio hau.

Aurrerapena egin zenezake?

Ondarroan gertatzen da, 1983. urtean. Urte hartan, udal hauteskundeak izan ziren, eta LKI Liga Komunista Iraultzaileko ordezkari bat egon zen udalean. Nobelan ez dut siglarik aipatzen, baina zinegotzi horretan oinarrituta sortu dut nire protagonista: independentea den zinegotzi bat, heroinak herrian sortzen duen kaltea ikusita, haren iturria ixten saiatuko dena. Ikertuko dunondik sartzen den herrira masiboki, eta zer dagoen guztiaren atzean.

Argitalpen datarik baduzu buruan?

Bukatzen dudanean argitaratuko dut [irriak]. Erdibidean dut, eta bazterrean utzita. Urtarrilean berriz heltzeko asmoa dut.

Oro har, iragan hurbila gutxi lantzen da?

Bai. Esango nuke euskaldunok ahazteko joera dugula. Nire gurasoen belaunaldiak ez zuen 1936ko gerrari buruz hitzik egin, eta hutsuneak ezin bete aritu gara ondoren etorri garenak. Arrazoi bat baino gehiago egongo da, baina joera hori egon badago, eta nik ez dakit gure belaunaldiari eta ondorengoei ere ez ote zaien transmititu. Oso gutxi hitz egiten dugu, eta hautsi beharra dago horrekin. Egia da hasi garela, eta ez dela erraza, adibidez, ETAren inguruko kontuez hitz egitea, protagonistak bizirik baitaude oraindik. Baina ETArekin zerikusirik ez duten hainbat gai ere isilpean gordetzen ditugu. Eremu sozialean hemen gertatutakoak ez dira thriller batean jorratzen: heroinaren auzia, adibidez, sarritan landu da. Baina lantzen dugu atzean zer zegoen?

Hamar urte inguru dira azken liburua argitaratu zenuela, eta 30 urte helduentzako literatura kaleratu ez duzula. Ekaitza urrun eleberria argitaratu berri duzu, eta beste bat duzu bidean. Zergatik itzulera?

Aztertu beharko nuke. Hasieran, gazteentzat eta nagusientzat idazten nuen. Poesia liburu bat ere argitaratu nuen; beraz, pentsa! Gerora, izango zen aita bihurtu nintzela edo, haurrentzat sortzen hasi nintzen. Haurrak nagusitu direnean, krisia izan dut, beharbada [irriak]. Edonola ere, badago beste aldagai bat: azkenaldian idatzi ditudan gidoi gehienak helduentzat izan dira. Lehen, marrazki bizidun asko egiten nituen, eta bide beretik nindoan gidoigintzan eta literaturan. Baina aukerek gehiago eraman ninduten nagusientzako gidoiak sortzera, eta oinarri hori galtzeak eraman ninduen literatura uztera. Ezagutzen ez den liburu bat ere argitaratu nuen, gazteentzakoa.

Ordukoa izan zen idazkuntzara itzultzeko abiaburua?

Autoedizioa da. Krisialdiari erantzuteko bidea izan zen. Erdaraz idatzi nuen. Pentsatu nuen idatzi gabe neuzkan ideiak erdarara eramanda erdal merkatura jauzi egin eta oinarri horrekin jarraituko nuela gerora euskaraz idazten. Egia esan, ez dakit ze aldagai izango nuen buruan [irriak]. Liburua argitaratu nuen, eta ez nuen batere saldu. Ordurako banenbilen Ekaitza urrun nobelarekin bueltaka. Egia esan, barne prozesu bat izan da.

Zer orain eta zer etorkizun du euskal gidoigintzak?

Esango nuke oraina baino etorkizuna hobea duela. Herri txikia gara, eta ezin dugu sortzen dugun gidoi kopurua askoz gehiago handitu. Edonola ere, ikusten ari gara gauzak hobeto egin daitezkeela, eta askoz ere hobeto ere bai [irriak].

Zer du faltan?

Laguntza publikoen sistema aldatu beharko litzateke, goitik behera. Ez dut esango gaur egun dagoena txarra denik, baina nahiko mugatuta dago. Egin litezke egiten direnak baino pelikula gehiago, adibidez, eta gehiago dibertsifikatu: mota gehiagotako pelikulak egiten saiatu. Nolanahi ere, mota askotako film gehiago egin eta falta direnak gara daitezen, bestelako finantzaketa sistema beharko genuke. Hemengo produktoreek Frantziako sistema aztertzeko eskatu izan diote Jaurlaritzari behin baino gehiagotan. Katalunian ere ikusi da bestela egin daitezkeela gauzak. Pelikula asko eta onak egin dituzte azken urteotan.

Hortaz, pelikula gehiago egin daitezen neurriak hartu behar dira?

Argi dago kantitateak kalitatea ere sortzen duela: kopuru handiagoa eta pelikula mota gehiago egiten baldin badira, kalitatea ere handituko da. Gainera, azken urteotan agerian geratu da zinemagintzaren baldintzak hobetu direnean emaitzak ia-ia berehalakoak izan direla. Ikusgaitasun eta prestigio handiagoa ditu euskal zinemagintzak orain.

Gidoigintzak ez duen prestigioa?

Ez dugu prestigiorik, ez; are gutxiago Euskal Herrian. Lehen ere aipatu dut merkatu txikia dela gurea eta baliabide gutxi ditugula. Egoera horrek behartzen gaitu dena gure gain hartzera: gidoilari, zuzendari eta, sarritan, produktore izan behar dugu aldi berean. Horrek zer dakar? Gidoigile profesional gutxi egotea gurean. Are gehiago, esango nuke Euskal Herrian ni naizela gidoigintzatik bizi den bakarrenetarikoa, bakarra ez banaiz. Eta, horretarako, sarritan eta urte askoan, kanpora jo behar izan dut lan egitera. Marrazki bizidunen eremuan, esaterako, Euskal Herrian aritu naiz lanean, baina kanpora ere jo dut. Gauza bera telesailekin ere. Horrek berme bat eman dit gidoigintzaz bizi ahal izateko.

Zer funtzio du ETBk gidoigintzaren garapenean?

Gaur egun, kulturaren egoera lantzen duten liburu ia gehienetan sektorearen motor eta eragile moduan azaltzen da ETB. Eztabaidatu liteke hori betetzen duen edo ez, baina, zinemagintzari dagokionez, funtzio argia betetzen du gaur egun; legeak horretara behartzen duelako, gainera. Legez, ehuneko bat inbertitu behar du etxeko zinemagintzan, eta hala egiten du. ETBren partaidetza ezinbestekoa da euskal zinemagintza egon dadin.

Etorkizun hobea aurreikusten diozula diozu.

Gauzak hobeto egiteko interesa dago. Hala nabari da, behintzat. Mugatuta, eta finantzaketa eredua aldatu gabe, sektorea pixka bat indartu eta loratu egin da azkenaldian. Ea maila horri eusten diogun datozen urteetan ere. Ezin gaitu loak hartu. Hobetu behar dugu, eta hobetzeak esan nahi du diru gehiago eman behar zaiola sektoreari. Kanpora begira euskal zinemagintzaren sustapena nola egiten den ere aztertu beharko litzateke. Ez naiz aditua, baina badakit ekoizleak kexatu izan direla, Jaurlaritzarekin edo ETBrekin duten akordioaren eraginez, beren pelikulak Euskal Herritik kanpo sustatzeko orduan arazoak dituztelako. Askatasun handiagoa beharko lukete.

Lan asko geratzen zaizkizu etxean?

Merkatuak ahalbidetzen duena baino askoz gehiago gara bertara sartu nahian gabiltzanak. Diru laguntza publikoena da, guretzat, aurrera egiteko dugun bide bakarrenetarikoa. Hala aritzen gara: ideia bat hartu, proiektua aurkeztu, eta proba egin, ea diru laguntzarik ematen dizuten egitasmoa garatzeko. Baina horren merkatu txikia garenez, profesionalak gure artean lehiatzen aritzen gara, eta hori ez da ez osasuntsua, ez naturala. Lanean jardun beharko genuke elkarrekin lehiatu gabe.

Eleberri bat duzu esku artean. Ikus-entzunezkoen eremuan bazabiltza zerbaitetan?

Film batekin ari gara, eta, gauzak ondo bidean, datozen urteetan hasiko gara grabazioekin. Miren Gorrotxategiren 33 ezkil [Elkar] eleberrian oinarritu gara. Goitik behera aldatu diogu dena Mireni... Oraindik ere gidoia lantzen ari gara, hainbat bertsio ditugu esku artean.